Eftir sex ára reipdrátt um útlendingamál sættust stjórnarflokkarnir á málamiðlun í vor.
Dómsmálaráðherra taldi sig hafa unnið áfangasigur með því að afnema rétt útlendinga til félagsþjónustu þrjátíu dögum eftir að þeim hefur endanlega verið synjað um alþjóðlega vernd.
Félagsmálaráðherra leit hins vegar svo á að breytingin þrengdi ekki rétt útlendinga til lengri dvalar, heldur víkkaði hún aðeins þjónustuhlutverk sveitarfélaga á kostnað ríkissjóðs.
Málamiðlunin byggðist á þessum gagnstæða skilningi.
Meiri ruglingur
Báðir ráðherrarnir vitna í lögfræðiálit embættismanna, hvor fyrir sinni túlkun. Forsætisráðherra hefur síðan fengið álit frá lagastofnun Háskóla Íslands sem styður túlkun félagsmálaráðherra.
Í hnotskurn virðist staðan vera þessi:
Útlendingar sem lögum samkvæmt hafa ekki rétt til að vera í landinu eiga rétt á félagsþjónustu sveitarfélaga í ótilgreindan tíma. Þau mega hins vegar ekki að nota útsvarspeninga í þetta verkefni.
Þeim er því skylt að sækja tekjuskattspeninga til félagsmálaráðherra. Hann getur aftur á móti ekki borgað af því að fjármálaráðherra hefur ekki tryggt honum heimild á fjárlögum til þess.
Næsta lögfræðiálit gæti fjallað um það álitaefni hvort fjármálaráðherra sé skylt samkvæmt ráðherraábyrgðarlögum að flytja í fjárlagafrumvarpi tillögu um að félagsmálaráðherra fái heimild til að greiða það sem honum ber samkvæmt túlkun lagastofnunar.
Niðurstaðan er meiri ruglingur en fyrir málamiðlun.
Verkefni næstu stjórnar
Þetta mál er enn einn vitnisburðurinn um þá málefnalegu endastöð stjórnarsamstarfsins, sem lengi hefur blasað við.
Þingmenn stjórnarflokkanna eru þó einhuga um að það þjóni hagsmunum fólksins í landinu best að þeir sitji þar tvö ár í viðbót. Kjósendur eru ef til vill ekki jafn einhuga í því hagsmunamati.
En í slíkri stöðu eru líka tækifæri.
Þegar ríkisstjórn er komin á málefnalega endastöð gefst rýmri tími til að hefja umræðu um mögulegan málefnagrundvöll næstu ríkisstjórnar. Útlendingamálin eru eitt af fjölmörgum verkefnum, sem þessi ríkisstjórn skilur eftir fyrir þá næstu.
Frá samstöðu út á jaðrana
Sjálfstæðisflokkurinn hefur borið ábyrgð á útlendingamálum í tíu ár. Dómsmálaráðherra hans hafði í ríkisstjórn Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar frumkvæði að því að ná breiðri sátt allra flokka um ný útlendingalög, sem samþykkt voru samhljóða 2016.
Víða annars staðar hafa útlendingamál lengi verið heitasta kartafla stjórnmálanna. En það er fyrst á síðustu misserum, sem þau hafa færst ofar á dagskrá stjórnmálaumræðunnar hér. Ætla má að værðardagar útlendingamála séu nú að baki.
Jaðarflokkarnir í umræðunni eru Miðflokkur og Píratar. Í öllum flokkum eru svo vængir sem teygja sig ýmist í átt til jaðranna eða inn að miðjunni. Þannig gætu einhverjir í Sjálfstæðisflokknum nálgast Miðflokk og einhverjir í VG og Samfylkingu nálgast Pírata.
Góð áminning
Reynslan frá Evrópu sýnir að ráðleysi verður vatn á myllu jaðarflokka. Aukin áhrif þeirra valda síðan óstöðugleika. Í Evrópusambandinu og Schengen hafa hófsemdaröfl vinstra og hægra megin við miðju aftur á móti náð saman um ýmis atriði í tiltölulega raunsærri útlendingapólitík.
Í útlendingalögum felst mikilvæg mannúðarstefna. Umfanginu eru hins vegar takmörk sett. Því verður hún að byggja á raunsæi.
Á heimasíðu sinni í síðustu viku bent Björn Bjarnason fyrrum dómsmálaráðherra á að Brexit hefði aukið vanda Breta í útlendingamálum. Jafnframt fylgdi þessi áminning til ríkisstjórnarinnar:
„Íslensk stjórnvöld hafa ekki lagað Schengen-aðildina að breyttum aðstæðum í útlendingamálum og alls ekki nýtt sér þá kosti til að sporna gegn ólögmætri komu fólks til landsins sem felst í aðildinni.“
Alþjóðlegt verkefni
Við ættum að geta sameinast um að taka að tiltölu við jafn mörgu fólki á flótta eins og bandalagsþjóðir okkar í Schengen og nýta okkur það regluverk til þess að ná utan um málin.
Fjölþjóðlegt samstarf á þessu sviði er mjög mikilvægt og í raun forsenda þess að við höfum örugg tök á mannúðarstefnunni og komum í veg fyrir að pólitísku jaðrarnir snúi henni upp í andhverfu sína.
Málefnalegur grundvöllur næsta ríkisstjórnarsamstarfs í útlendingamálum ætti í ríkari mæli að byggja á þeim raunhæfa ramma, sem fyrir liggur í Schengen og þar með öðrum Norðurlöndum.
