Íslendingar eru nýjungagjarnir og slá sjaldnast feilnótu þegar kemur að því sem er „nýjasta nýtt“. Hráfæði, súrdeigsbrauð, Nocco-orkudrykkurinn og piparlakkrísduft eru einungis örfá dæmi um dellur sem hafa gripið um sig hér á landi undanfarin misseri þegar kemur að mataræði. Í tímavélinni þessa vikuna rifjum við upp nokkur eftirminnileg „æði“ Íslendinga í mat og drykk.
Óhætt er að segja að matarmenning Íslendinga hafi tekið miklum breytingum í gegnum tíðina. Hver man ekki eftir því þegar fetaostur var mál málanna? Eða á níunda áratugnum, þegar matur þótti ekki hæfur á veisluborðið ef hann var ekki hjúpaður hlaupi? Sumar dellur hafa setið eftir á meðan aðrar hafa fallið í gleymskunnar dá.
Árið 1982 sungu Stuðmenn um „pinkstöffið“ í laginu Franskar (sósa og salat) og áttu þar að sjálfsögðu við hina klassísku kokteilsósu, sem festi sig í sessi í matarmenningu Íslendinga á sjöunda áratugnum.
„Þegar ég byrjaði í þessum bransa, þá var ítalskt salat og kokteilsósa með nánast öllum réttum. Allir vildu það sama,“ sagði Bjarni Árnason, eigandi Brauðbæjar, í samtali við Helgarpóstinn í ágúst 1979.
„Ég hef fengið nóg af þeirri sósu, eftir að hafa skammtað gestum þúsundir lítra af kokteilsósu á þessu ári,“ sagði Einar Árnason, veitingamaður á Esju, í samtali við Helgarpóstinn, í desember sama ár.
„Um tíma buðu ýmsir grillstaðir þessa sósu með öllum mat. Börn og unglingar virðast vera hrifin af þessari sósu, enda virðast foreldrar og veitingamenn hafa slegið því föstu að þetta sé uppáhaldssósa unga fólksins,“ ritaði Sigmar B. Hauksson í Vísi í mars 1981, en hann var ekki par hrifinn af þessu æði og kallaði kokteilsósuna „smurolíusósu“.
Það virðist þó vera nokkuð um misskilning hvað varðar uppruna bleiku sósunnar. Magnús Björnsson og Valgerður Sigurðardóttir, kona hans, opnuðu veitingastaðinn Ask í Reykjavík árið 1966, en þau höfðu áður rekið matstofu í Keflavík. Í grein sem birtist í Helgarpóstinum í júlí 1980 var því haldið fram að kokteilsósan væri algjörlega íslenskt fyrirbæri og hefði orðið til á Aski.
„Við höfðum verið með remúlaðisósu með djúpsteiktum fisk í Keflavík og það var nokkuð vinsælt. En einnig buðum við uppá hrásalat, og með hrásalatinu fylgdi sósa, Thousand Island Dressing, sem er alþekkt salatsósa erlendis. Fólki líkaði þetta vel, en bað alltaf um meiri sósu, og jafnvel án salatsins. Við fórum því að gera tilraunir með sósuna og úr varð þessi kokteilsósa,“ sagði Magnús í viðtalinu.
Nanna Rögnvaldardóttir, matgæðingur og rithöfundur, lagðist í rannsóknarvinnu árið 2014 og birti í kjölfarið grein á vefsíðu sinni, þar sem hún bendir á að kokteilsósan hafi fyrst komið til sögunnar á Hótel Höll árið 1947, þar sem boðið var upp á rauðsprettu með kokteilsósu. „Mér sýnist að það sé með engu móti hægt að segja að þau hjónin hafi fundið upp kokkteilsósuna en kannski einhverja ákveðna gerð hennar.“
Kolsýrt vatn og heimatilbúinir gosdrykkir voru þambaðir óspart hér á landi á níunda áratugnum, þökk sé Soda stream tækjunum.
„Gjöfin sem gefur arð. Sodastream tækið er tilvalin jólagjöf fyrir alla fjölskylduna. Gerið sjálf gosdrykkina og sparið meira en helming,“ segir í auglýsingu fyrir Sodastream sem birtist í íslenskum dagblöðum í desember 1982.
Í auglýsingu Vikunnar árið 1982 segir:
„Svona einfalt er það. Þú getur valið um fimm bragð- tegundir: Appelsín, Cola, GingerAle, Límonadi og Tonic. Úr hverri bragðflösku færðu 35 flöskur af gosdrykkjum. Sodastream gosdrykkjagerðin þín sparar þér ekki aðeins peninga,heldur líka pláss, svo ekki sé minnst á þægindin.“
Öll almennileg íslensk heimili áttu Sodastream-tæki, þó svo að flest tækin hafi endað í geymslunni að lokum, við hliðina á bláu fótanuddtækjunum. Í nóvember 1987 gerði DV úttekt á gosdrykkjamarkaðnum á Íslandi þar sem fram kom að salan á Sodastream hefði minnkað, að minnsta kosti var hún ekki jafngóð og áður. Sodastream-tækin eru þó enn fáanleg hér á landi og virðast seint ætla að hverfa.
„Herbalæfæðið er enn ekki runnið af þjóðinni. Lífselexírinn sá á að megra jafnt sem fegra og hressa unga jafnt sem aldna. Bara að setja í sig hristinginn, hvort sem er með súkkulaðibragði eða jarðarberja. Salan fer fram í heimahúsum þar sem sölu- mennskan er trúboði líkust. Fullir af vítamínum reyna sölumenn að sannfæra vantrúargemlinga um að fagurt líf og heilsusamlegt bíði kaupi þeir duft og pillur, grænar jafnt sem gular. Sumir gefa jafnvel börnum sínum undralyfið þótt þau angri hvorki offita né slén. Nýlega var til dæmis viðtal í dagblaði við konu, með stórri mynd, þar sem hún sagðist gefa 9 mánaða gömlu barni sínu títtnefndan elexír,“
ritaði Jónas Haraldsson fréttastjóri í DV í október 1998.
Árið 1997 sló Herbalife duft og pillur í gegn hér á landi og ný atvinnugrein varð jafnframt til: sjálfstæðir dreifingaraðilar. Fullyrt var að með Herbalife myndu kílóin hrynja af líkamanum, auk þess sem það átti að geta læknað alla mögulega kvilla undir sólinni. Þrátt fyrir háværar gagnrýnis og efasemdaraddir er enn eftirspurn eftir Herbalife hér á landi og ekki þarf að leita lengi til að finna auglýsingar þar sem „undraefnið“ er dásamað.
Upphafsmaður æðisins var Jón Óttar Ragnarsson, fyrrverandi sjónvarpsstjóri og stofnandi Stöðvar 2, sem hafði kynnst Herbalife vörunum og sölukerfinu í Bandaríkjunum. „Ég varð þrumu lostinn. Eftir að hafa tekið vítamín og næringarefni alla ævi og aldrei fundið mun fer ég á Herbalife og það breytir lífi mínu,“ sagði Jón Óttar meðal annars í samtali við Frjálsa verslun árið 1999.
Á öðrum stað bætti hann við:
„Í dag höfum við um 300 virka umboðsmenn hér á landi, sem eru jafnframt forstjórar (supervisorar) með eigið Herbalife fyrirtæki. Á þeirra vegum eru um 4.500 Íslendingar að nota Herbalife. Það er takmark okkar á næstu 12-18 mánuðum að ná til 20 þúsund Íslendinga. Bara þeir sem eru of feitir eru um 80 þúsund. Þar af þurfa um 20 þúsund lífsnauðsynlega að grenna sig.“
Árið 1995 byrjuðu Íslendingar að rækta forljótan og bragðvondan svepp heima hjá sér í heilsubótarskyni.
„Á undanförnum mánuðum hefur nýtt æði gripið Íslendinga, þ.e. neysla svokallaðs Mansjúríutes. Teið er unnið úr Mansjúríusveppi og á að gefa fólki betri heilsu, þykir raunar allra meina bót, og lengir lífið. Íslendingar, sem hafa drukkið teið um nokkurt skeið, telja sig finna mikinn mun á líðan sinni.“ Þannig hófst grein sem birtist í DV í maí 1995. „Óhætt er að fullyrða að varla finnist vinsælli drykkur á Íslandi þessa dagana,“ ritaði blaðamaður einnig.
Mansjúríusveppinn þurfti fólk að rækta heima hjá sér. Það reyndist oft heilmikil kúnst: sveppurinn mátti til að mynda ekki komast í snertingu við málma og þá mátti ekki henda honum í ruslið. Sveppurinn átti meðal annars að fjarlægja hrukkur og koma í veg fyrir ákveðnar tegundir krabbameins.
Það voru þó ekki allir hrifnir af þessari nýjung og greint var frá tilfellum erlendis þar sem sveppurinn olli alvarlegum sýkingum og jafnvel dauða. Seinna meir varaði Landlæknisembættið við neyslu á Mansjúríusveppnum.
