fbpx
Laugardagur 09.nóvember 2024
Fókus

Kreppan mikla: Örvænting, áhlaup og algjört hrun

Pressan
Sunnudaginn 20. október 2024 20:00

Kreppan mikla á fjórða áratugnum. Skólabörn fá súpu og brauð.

Ekki missa af Helstu tíðindum dagsins í pósthólfið þitt

Lesa nánar

Kreppan mikla skall af miklum þunga á heimsbyggðinni 1929 og stóð hún yfir í 10 ár. Hún hófst með mikilli verðlækkun á hlutabréfamörkuðum í Bandaríkjunum í byrjun september 1929. Hún varð síðan að alheimskreppu þann 29. október (oft nefndur Svarti þriðjudagurinn) þegar hlutabréfaverð hrundi á Wall Street. Frá 1929 til 1932 er áætlað að verg landsframleiðsla á heimsvísu hafi dregist saman um 15 prósent. Til samanburðar má nefna að í kreppunni sem skall á 2008 er talið að verg landsframleiðsla hafi dregist saman um 1 prósent. Sum hagkerfi byrjuðu að jafna sig um miðjan fjórða áratuginn en í mörgum ríkjum gætti áhrifa kreppunnar allt þar til síðari heimsstyrjöldin hófst. Þetta er versta efnahagskreppa sem skollið hefur á heimsbyggðinni síðan iðnvæðingin hófst.

Þegar hlutabréfaverðið féll á Wall Street greip gríðarleg örvænting um sig og milljónir fjárfesta töpuðu öllu sínu. Í kjölfarið hélt fólk að sér höndum í útgjöldum og einkaneysla dróst mikið saman sem og fjárfestingar. Þetta hafði í för með sér mikinn samdrátt í iðnaðarframleiðslu og atvinnuleysi jókst. Þegar kreppan var í hámarki í Bandaríkjunum 1933 voru um 15 milljónir Bandaríkjamanna án atvinnu og tæplega helmingur banka landsins hafði orðið gjaldþrota.

Þegar rýnt er í hvað kom kreppunni af stað þá stendur ofarlega að allan þriðja áratuginn var gríðarlegur vöxtur í bandaríska hagkerfinu og auður þjóðarinnar rúmlega tvöfaldaðist á milli 1920 og 1929. Hlutabréfamarkaðurinn, The New York Stock Exchange, á Wall Street í New York var vettvangur miskunnarlausrar spákaupmennsku. Þar stunduðu milljónamæringar, kokkar og húsverðir spákaupmennsku af kappi og lögðu allt sitt fé undir. Þetta þýddi að markaðurinn stækkaði hratt og náðu viðskiptin hámarki í ágúst 1929. Þá hafði dregið úr framleiðslu og atvinnuleysi hafði aukist. Af þessum sökum var hlutabréfaverð miklu hærra en raunverulegt verðmæti þeirra var. Þessu til viðbótar voru laun lág á þessum tíma, neyslulán höfðu vaxið hratt, landbúnaðurinn glímdi við rekstrarerfiðleika vegna þurrka og lækkandi afurðaverðs og bankar voru með mikið af útistandandi lánum sem þeir gátu ekki innheimt. Sumarið 1929 skall væg kreppa á í Bandaríkjunum þegar einkaneysla dróst saman og óseldur varningur fór að safnast fyrir sem aftur hægði á framleiðslu. Samt sem áður hélt hlutabréfaverð áfram að hækka og um haustið hafði það náð ótrúlegum hæðum sem ekki var hægt að réttlæta með væntanlegri innkomu í framtíðinni.

 

Örvænting á hlutabréfamarkaðnum

Taugaóstyrkir fjárfestar fóru að selja of dýr hlutabréf sín í miklu magni þann 24. október 1929. Þá gerðist það sem margir höfðu óttast, markaðurinn hrundi. Um 12,9 milljónir hlutabréfa voru seldar þennan dag en það var met. Dagurinn var nefndur „Svarti fimmtudagurinn“. Fimm dögum síðar, 29. október, voru 16 milljónir hlutabréfa seldar þegar önnur alda örvæntingar reið yfir Wall Street. Milljónir hluta urðu verðlausar og þeir fjárfestar sem höfðu keypt hlutabréf með lánsfé þurrkuðust algjörlega út. Í kjölfarið misstu neytendur trú á efnahagnum og héldu að sér höndum og þar með hófst vítahringur þar sem framleiðsla dróst saman, atvinnurekendur sögðu upp starfsfólki og þeir sem voru svo heppnir að sleppa við brottrekstur urðu að sætta sig við lægri laun og minni kaupmátt.

 

Herbert Hoover
Vildi ekki beina íhlutun ríkisins og galt þess í kosningum.

Áhlaup á banka

Þrátt fyrir yfirlýsingar Herberts Hoover forseta og annarra leiðtoga um að kreppan myndi brátt enda héldu mál áfram að þróast á versta veg næstu þrjú árin. Fjórar milljónir Bandaríkjamanna voru án atvinnu 1930. Þeir voru 6 milljónir 1931 og um 15 milljónir 1933. Heimilislausum fjölgaði mikið og sífellt fleiri urðu að treysta á matargjafir. Bændur höfðu ekki efni á að taka uppskeru sína í hús og urðu að láta hana liggja og rotna á ökrunum á meðan fólk svalt í bæjum og borgum.

Haustið 1930 skall fyrsta örvæntingarholskeflan vegna stöðu banka á. Margir fjárfestar höfðu þá misst trúna á bönkum sínum og kröfðust þess að fá inneignir sínar greiddar út í reiðufé. Þetta neyddi banka til að gjaldfella lán til að verða sér úti um fé. Fleiri slíkar bylgjur fylgdu í kjölfarið og snemma árs 1933 höfðu mörg þúsund bankar orðið gjaldþrota. Ríkisstjórnin reyndi að styðja við banka og aðrar stofnanir með lánum sem vonast var til að bankarnir myndu síðan lána fyrirtækjum sem gætu þá ráðið fólk aftur til starfa.

Hoover var repúblikani og var þeirrar skoðunar að ríkið ætti ekki að vera með beina íhlutun í efnahagslífið og bæri ekki skylda til að skapa störf eða aðstoða þegnana efnahagslega. Þegar forsetakosningar fóru fram 1932 sigraði demókratinn Franklin D. Roosevelt með yfirburðum. Hann var settur í embætti í mars 1933 og hófst þá þegar handa við takast á við efnahagsvandann. Hann lét loka öllum bönkum landsins í fjóra daga til að þingið gæti afgreitt nauðsynleg lagafrumvörp um endurbætur í efnahagslífinu. Einnig voru aðeins þeir bankar sem þóttu traustir opnaðir á nýjan leik. Roosevelt byrjaði síðan að ávarpa þjóðina í útvarpi og þannig tókst honum að leggja sitt af mörkum til að byggja upp traust fólks á efnahagslífinu á nýjan leik. Með hinni svokölluðu New Deal-áætlun ríkisstjórnar Roosevelt tókst með tímanum að vinna bug á kreppunni og koma efnahagslífinu á réttan kjöl. Þegar síðari heimsstyrjöldin hófst ákvað Roosevelt að styðja við bakið á Bretum og Frökkum og hergagnaframleiðsla fór á fullt og störfum fjölgaði og efnahagurinn tók enn betur við sér. Þegar Japanir réðust síðan á Bandaríkin í desember 1941 fór allt í fullan gang og 1942 var atvinnuleysi orðið minna en það var áður en kreppan skall á.

Athugasemdir eru á ábyrgð þeirra sem þær skrá. DV áskilur sér þó rétt til að eyða ummælum sem metin verða sem ærumeiðandi eða ósæmileg. Smelltu hér til að tilkynna óviðeigandi athugasemdir.

Fleiri fréttir

Mest lesið

Nýlegt

Hundum boðið í bíó
Fókus
Fyrir 3 dögum

Hæð Barron Trump vekur athygli – 18 ára og kominn vel yfir tvo metrana

Hæð Barron Trump vekur athygli – 18 ára og kominn vel yfir tvo metrana
Fókus
Fyrir 3 dögum

Sjö ára martröð: Kúguð til kynferðislegra greiða – Fékk áfall þegar hún komst að því hver var sökudólgurinn

Sjö ára martröð: Kúguð til kynferðislegra greiða – Fékk áfall þegar hún komst að því hver var sökudólgurinn