Davíð Logi Sigurðsson sagnfræðingur er höfundur bókarinnar Ljósin á Dettifossi – Skrifar um afa sinn
Davíð Logi Sigurðsson sagnfræðingur er höfundur bókarinnar Ljósin á Dettifossi. Dettifoss var eitt af síðustu skipunum sem þýskir kafbátar sökktu í seinni heimsstyrjöldinni. Davíð Gíslason, afi Davíðs Loga, var stýrimaður á Dettifossi á þeim tíma. Í bókinni segir höfundur frá þessum hörmulega atburði og rekur jafnframt sögu afa síns og fjölskyldu hans.
„Afi var Breiðfirðingur, en þeir þóttu miklir sjómenn. Hann flutti síðan til Reykjavíkur og gekk þar í Stýrimannaskólann, útskrifaðist þaðan 1915, og var fljótlega orðinn skipstjóri á Eos, stóru seglskipi, svonefndu barkskipi, sem var það eina sinnar tegundar sem komist hafði í eigu Íslendinga. Eos fórst í óviðri við Eyrarbakka 1920 og eru til dramatískar frásagnir af því. Um það leyti giftist hann fyrri eiginkonu sinni, Karólínu, sem sjálf hafði misst eiginmann sinn í skipskaða og orðið að láta frá sér fjögur börn sín. Afi minn og Karólína eignuðust þrjá syni en svo komu niður berklar á heimilinu, felldu Karólínu sem og yngsta drenginn þeirra. Sjálfur varð hann mjög veikur um tíma og frá vinnu. Þegar Davíð kynnist ömmu minni um fertugt hafði hann því mátt ganga í gegnum ýmis áföll, en það var einmitt eitt af því sem varð til þess að mig langaði til að skrifa þessa sögu. Mig langaði til að lýsa þeim háska, sem venjulegt fólk bjó við á Íslandi í þá daga,“ segir Davíð Logi.
Spurður um þann skelfilega atburð þegar Dettifossi var sökkt, í febrúar 1945, segir hann: „Dettifoss var að koma frá New York í Bandaríkjunum, á siglingu í lítilli skipalest frá Belfast til Skotlands þar sem ætlunin var að sameinast stærri skipalest sem sigla myndi heim til Íslands. Þýskur kafbátur skaut á skipið og Dettifoss var sokkinn á sjö mínútum þannig að menn fengu ekki mikinn umþóttunartíma; það þurfti að ganga hratt til verka. Ég tel mig ekki vera að ýkja neitt þegar ég segi að afi minn átti stærstan þátt í því að losa stóran fleka sem komst út og bjargaði sautján af þeim þrjátíu sem lifðu. Sjóferðarprófin sem haldin voru og frásagnir skipverja staðfesta þetta. Sjálfur fór afi í sjóinn og drukknaði, 53 ára gamall.
Amma mín sat eftir með fimm stelpur og mamma mín var föðurlaus, átta ára gömul. Tilvera þeirra var skiljanlega ekki söm á eftir – það má segja að ég hafi fengið nokkuð nýja mynd af henni ömmu minni blessaðri við að lesa mig inn í þessa miklu örlagasögu í þessu grúski mínu. Um leið staldra ég svolítið við það að árið 1912 hafði fyrri eiginkona afa míns orðið að láta frá sér fjögur börn sín sem hún gat ekki séð fyrir ein. Amma, sem stóð ein uppi árið 1945, kom hins vegar upp fimm stelpum. Á þrjátíu árum breyttist því greinilega sitthvað í íslensku samfélagi sem gerði að verkum að henni var þetta mögulegt. Það má því segja að um leið og ég segi sögu af hinstu siglingu Dettifoss sé ég að reyna að segja aðeins breiðari sögu um þjóðfélagsbreytingar á Íslandi.“
Hvernig segirðu söguna?
„Sagan er í þremur hlutum. Fyrsti hluti fjallar um Dettifoss, skipalestirnar og seinni heimsstyrjöldina. Saga Dettifoss er áhugaverð. Áhöfnin hafði árið 1932 bjargað þýsku skip og fengið vegna þess sérstaka viðurkenningu Hindenburgs Þýskalandskanslara. Viðurkenning þessi var forláta eirplata sem hékk uppi í matsal skipsins allt til hinsta dags. Siglingarnar vestur um haf í styrjöldinni eru sér kapítuli út af fyrir sig, nægur efniviður þar til að segja dramatíska sögu.
Í öðrum hluta segi ég sögu afa míns, sem sigldi á flestum Fossum Eimskipafélagsins og lenti í ýmsu, og í þriðja hluta er svo sögð þessi saga síðustu ferðar Dettifoss.“
Hvaða áhrif hafði þessi skelfilegi atburður á landsmenn?
„Ég fann bréf sem Ólafur Thors, sem þá var bæði forsætis- og utanríkisráðherra, skrifaði bróður sínum, Thor. Dettifoss var skotinn niður á miðvikudegi og Ólafur vissi af því strax um kvöldið. Af bréfinu má ráða að Ólafur kaus að þegja og segja engum frá því í tvo daga vegna þess að hann óttaðist viðbrögð almennings og vissi ekki hverjir voru lifandi og hverjir dánir. Goðafoss hafði farist þremur mánuðum fyrr og hann vissi að þetta slys yrði þjóðinni jafn mikið áfall.
Ég fór að grafast fyrir um farþegana, hvaða fólk var þetta og hvað varð um þá sem lifðu. Það fannst mér áhugaverður hluti rannsóknarinnar. Og svo staldrar maður óneitanlega við þann missi sem mamma mín mátti þola, átta ára gömul. Lík afa míns var blessunarlega eitt af þremur sem rak á land. Það var því hægt að jarða hann. Mamma man eftir kistunni í stofunni heima hjá sér, hún var látin standa uppi, eins og það var kallað. Síðan var haldin mikil minningarathöfn í Dómkirkjunni, þar voru forseti Íslands, forsætisráðherra og ríkisstjórnin öll. Tengdasonur forsetans hafði verið í skipinu og bjargast og sömuleiðis systurdóttir forsætisráðherrans. Þessir herramenn voru því ekki bara mættir þarna vegna þess að það var skylda þeirra heldur beinlínis vegna tengingar við slysið. Atburður sem þessi snerti alla Íslendinga, bæði beint og óbeint.“
