„Sú fjölskylda, sem kallast íslensk þjóð, varð áþreifanleg og sönn þessa nótt.“ – Guðjón Ármann Eyjólfsson, Eyjamaður.
Rétt fyrir tvö um nóttina, þann 23. janúar 1973, hófst eldgos í Heimaey. Gosið var einstakt hér á landi þar sem það var það fyrsta sem hófst í byggð hér á landi. Gosið kom Eyjamönnum í opna skjöldu, en engu að síður gekk hratt og vel að koma svefndrukknum og skelkuðum Eyjamönnum í öruggt skjól. Eldgosið var eðlilega mikið áfall fyrir Eyjamenn, margir misstu heimili sín og urðu fyrir stórfelldu eignatjóni. Enn þann dag í dag má segja að Vestmannaeyjar hafi ekki náð sér á strik og ljóst að margir Eyjamenn sneru ekki til baka eftir að gosinu lauk. En saga Heimaeyjargossins er líka saga af hugrekki, æðruleysi, samstöðu og seiglu.
Stóísk ró
Það var rétt fyrir tvö um nóttina sem Eyjamenn urðu fyrst varir við eldgosið. Flestir höfðu lagst til svefns þegar fyrstu tilkynningar bárust til yfirvalda. Fyrst töldu menn að um eldsvoða væri að ræða í einhverju húsinu, sinubruna, eða jafnvel að eldgos væri hafið í Heklu. Engum datt strax í hug að það væri Helgafell sem stæði þarna ljósum logum.
Fljótlega gerðu menn sér þó grein fyrir hvers kyns var. Margar sögur hafa í seinni tíð verið sagðar af viðbrögðum Eyjamanna þessa örlagaríku nótt. Fólk dreif sig út úr húsum, gekk milli húsa til að vekja nágranna og safnaðist saman á bryggjunni þar sem fólk var ferjað með öllum tiltækum skipum yfir á meginlandið. Fólk var vissulega skelkað, en hélt ró sinni og aðeins örfáum klukkustundum síðar höfðu um 4.000 þúsund Vestmanneyingar flúið Heimaey án þess að hafa hugmynd um hvenær þeir gætu snúið aftur, eða hvort þeir hefðu eitthvað til að snúa aftur til.
„Fólk varð auðvitað skelkað þegar það frétti hvers kyns var, en engin skelfing greip um sig og því varð aldrei neitt öngþveiti,“ sagði Birgir Sigurjónsson, lögreglumaður í Eyjum, í samtali við fréttamenn morguninn eftir að gosið hófst.
Við vorum ekki ein
Hjónin Jessy Friðriksdóttir og Trausti Jakobsson lýstu atvikum fyrir blaðamönnum Morgunblaðsins, en blaðamaður náði tali af þeim þar sem þau höfðu fengið tímabundið athvarf í grunnskóla í Reykjavík.
„Við vöknuðum við jarðskjálftakipp og rétt á eftir hringdi tengdamamma og sagði að kviknað væri í öllum Austurbænum. Trausti fór þá út og sá fljótlega hvers kyns var. Við vorum ekki aðeins hrædd um okkur, við vorum líka hrædd um að þegar hefði orðið einhver mannskaði. En yfirleitt reyndi fólk að halda rósemi og þegar niður á bryggju kom, var ekkert um óp og læti, þar gekk allt fyrir sig af stillingu,“ sagði Jessy. „Einhvern veginn datt okkur fljótlega í hug að opna útvarpið,“ bætti Trausti við. „Þaðan tóku fljótlega að berast tilkynningar frá Almannavörnum. Þær róuðu mann mikið. Við vorum ekki ein, allir vildu hjálpa okkur og það var verið að gera allt, sem í mannlegu valdi stóð til að koma okkur til hjálpar.“ Annar viðmælandi lýsti því að undarlegt hafi verið að sigla frá Heimaey og sjá landslagið breytast. „Nýjar hæðir og hólar höfðu hrannast upp; sýnin til eldanna var stórkostleg og ógleymanleg. En auðvitað höfðum við áhyggjur af því hvort við kæmumst heim. En þarna er allt okkar. Þarna er okkar líf. Ef við getum ekki farið heim höfum við verið slitin upp með rótum á mjög sársaukafullan og miskunnarlausan hátt.“
Allir hjálpuðust að
Fréttir af eldgosinu voru fljótar að berast um allt land og þegar Eyjamenn fóru að skila sér til Þorlákshafnar þá biðu þeirra hjálpfúsar hendur sem tóku á móti þeim og þeim var ekið til Reykjavíkur. Jón Guðmundsson, yfirlögregluþjónn á Selfossi á þeim tíma, sagði í samtali við fjölmiðla að „Vestmannaeyingarnir sýndu aðdáunarvert rólyndi og ekki sköpuðust nein vandræði þegar komið var að bryggjunni. Þar voru líka margir til að taka á móti þeim, allir hjálpuðust að og lögðust á eitt svo þetta gæti gengið sem hraðast fyrir sig.“ Þegar til Reykjavíkur kom þá fengu Eyjamenn sem ekki fengu inn hjá venslafólki, athvarf í skólum og hótelum.
Almannavarnir voru ræstar út um nóttina og sáu um að koma skipulagi á fólksflutninga. Þetta var stærsta verkefni sem stofnunin hafði tekist á við og fékk hún í kjölfarið mikið hól fyrir hvernig tókst til. Strax um nóttina voru ræstir út skipstjórar, skólastjórar, hópferðabílstjórar og margir fleiri til að undirbúa móttöku flóttafólksins frá Eyjum. Samstaða Íslendinga var mikil. Margir buðu fram aðstoð sína og einnig barst mikill stuðningur frá fyrirtækjum og verslunum.
Nágrannar til aðstoðar
Eldgosið var fljótt að spyrjast út fyrir landsteinana og vakti mikla athygli og samkennd meðal nágrannaþjóða sem lýstu yfir vilja sínum til að veita aðstoð. Erlendir fréttamenn flykktust út í Heimaey til að flytja fréttir af hörmungunum og allra augu voru á Vestmannaeyjum.
Norðmenn buðu til dæmis um þúsund Eyjamönnum til sumardvalar í Noregi, boð sem hafði upphaflega aðeins verið til skólabarna úr Eyjum. Norðurlandaþjóðir lögðu líka töluvert fé inn í Viðlagasjóð, 1.500 milljónir, sem var ætlað að hjálpa Eyjamönnum að koma undir sig fótunum aftur en einnig til að bjarga því sem bjarga mátti í Heimaey. Bandaríkjamenn veittu ómælda aðstoð meðal annars í formi dælubúnaðar sem er talinn hafa bjargað miðbæ Vestmannaeyja og höfninni frá hrauninu, en gífurlegu magni af sjó var dælt á hraunið til að stöðva framgang þess. Talið er að um 1.200 lítrum af vatni hafi verið dælt á sekúndu þegar mest var og að alls hafi sex milljón rúmmetrum af sjó verið dælt yfir hraunið.
Mitt hús fer í eldinn í nótt
Þótt Eyjamenn hefðu flestir flúið í land var þó ærið starf eftir að vinna í Eyjum. Enginn vissi hvenær gosinu lyki eða hvaða afleiðingar það kynni að hafa að endingu. Eyjamönnum var því mikið í mun að komast aftur út í Heimaey til að bjarga eigum sínum.
„Nú finnur maður vel, hve maður er lítils megnugur, og það þýðir lítið að mótmæla. Lítið þýddi nú að ganga um í kröfugöngum með mótmælaspjöld,“ sagði Guðjón Pétursson, en blaðamaður Morgunblaðsins náði tali af honum þann 24. janúar þar sem hann var að bjarga eigum úr húsi sínu. Aðeins skammt undan stóðu tvö hús ljósum logum.
„Það fólk sem sést á ferli í Vestmannaeyjum nú, er allt í sömu erindum. Menn eru á ferð með búslóðir á bílum, að vinna við lestun á fiski eða taka veiðarfæri um borð í báta. Næstum enginn sést ganga um iðjulaus. Sennilega hafa síðustu íbúarnir horfið á braut með Herjólfi og Heklu og fáir bæst við í dag. Allir eru önnum kafnir og flestir dauðuppgefnir, hafa vakað nótt og dag við að ganga frá íbúðum og losa þær. En ekkert lát er á gosinu. Yfir bæinn ber rauðan bjarma og alls staðar frá má sjá rauðar slettur bera við himin og mökkinn leita hátt í loft upp,“ skrifaði Elín Pálmadóttir, fréttaritari Morgunblaðsins í Heimaey, þann 26. janúar. „Mitt hús fer í eldinn í nótt, sagði ungur Eyjamaður, Sigurður Sigurðsson, er Elín náði tali af honum þar sem hann var að rýma hús móður sinnar. „Ég flutti í það nýtt 1971 og var rétt að losna úr mestum skuldunum.“
Skip sigldu fram og og til baka nánast viðstöðulaust og fluttu búslóðir og bifreiðar til Þorlákshafnar. Eyjamenn þurftu sérstakt leyfi Almannavarna til að fara til Eyja og myndaðist smá örtröð í Þorlákshöfn þar sem heimilisfeður biðu í röðum í von um að komast aftur til Heimaeyjar að bjarga aleigunni.
Svartur lífvana Sprengisandur
Blaðamaður Morgunblaðsins, Óli Tynes, ritaði fréttir frá Heimaey meðan á hörmungunum stóð og þann 27. janúar birti hann eftirfarandi lýsingu á ástandinu:
„Að líta yfir Vestmannaeyjar utan byggða núna er eins og að horfa yfir svartan lífvana Sprengisandinn. Vestmannaeyjar hafa alltaf haft á sér „klettayfirbragð“ en grænu skellurnar, sem þar voru inni í milli eru horfnar og sortinn gefur eyjunum dapran blæ. Grænn kollur Heimakletts er nú svartur. Herjólfsdalur neðri hliðar Helgafells, tún, garðar, tré, allt er svart.“ Óli sagði að það væri þungt yfir mönnum þar sem þeir stóðu á bryggjunni að bera búslóðir í skip. „Það voru sagðir kaldranalegir brandarar, en menn hlógu ekki, heldur brostu kaldranalega. Það var ekkert fyndið við það sem var að gerast, en fjandinn hafi það að Eyjamenn létu það svipta sig málinu.“ Óli og fleiri blaðamenn voru fengnir til að aðstoða við björgunarstörf, við þá aðstoð birtist blaðamönnum skýrt sú staða sem nú blasti við Eyjamönnum. „Nú stóðum við þögul og hikuðum við að slökkva. Við stóðum í miðri stofunni og horfðum á það sem fáum klukkustundum áður hafði verið snyrtilegt og smekklegt heimili ungra hjóna. Sem nokkrum dögum áður hafði verið örugg framtíðarhöfn. En sem átti kannski innan nokkurra klukkustunda að vera rjúkandi rúst sem ekki einu sinni sást undir hrauninu. Svo hertum við okkur upp og slökktum. Kannski var það á því augnabliki, þegar við ókum frá myrkvuðu húsinu, sem við skildum raunverulega hvað í húfi er fyrir fólkið sem býr þarna.“
Hlýlegar móttökur nærsamfélagsins
Heilt samfélag hafði verið rifið upp með rótum. Þó svo hundruð manna ynnu baki brotnu við björgunarstarf í Eyjum þá þurfti einnig að sjá um þá Vestmanneyinga sem voru nú heimilislausir í landi. Íslenskt samfélag stóðst þá þolraun að endingu. En tíminn þar til varanlegt húsnæði fékkst reyndist sumum Eyjamönnum erfiður og voru sumir kallaðir þurfalingar vegna bágrar stöðu þeirra.
Í ávarpi þáverandi forsætisráðherra, Ólafs Jóhannessonar, sagði: „Hér eiga Vestmanneyingar auðvitað um sárast að binda. En öll þjóðin finnur til með þeim. Er víst að hér hefur verið snertur hjartastrengur hvers einasta Íslendings. Hér er óneitanlega um að ræða stórkostlegt áfall þjóðarinnar allrar.“ Margar fjölskyldur höfðu sundrast við flóttann og við tók vandasamt verk að koma Eyjamönnum fyrir þar til þeir gætu snúið aftur til síns heima. Gekk það vonum framar. Auðvelt var fyrir Eyjamenn að komast í vinnu, og útgerðir, sem voru stór hluti starfsemi þeirrar sem var í Vestmannaeyjum, var fundinn staður í landi til að koma í veg fyrir stórfellt efnahagstjón. En einnig þurfti þó að koma börnum í skóla, og finna varanleg húsnæðisúrræði þar sem ekki gekk að Eyjamenn byggju allir inni á öðrum. Viðlagasjóði var komið á fót til að takast á við húsnæðismálin. Hús voru keypt að utan og strax í lok febrúar, rétt rúmum mánuði eftir að gosið hófst, höfðu á níunda hundrað fjölskyldna sótt um búsetu í Viðlagasjóðshúsum.
Ríkisútvarpið hóf útsendingu á sérstökum útvarpsþætti fyrir Vestmanneyinga, Eyjapistli, í febrúar. Eyjamenn voru hvattir til að senda inn pistla og auglýsa eftir týndum eigum, vinum og ættingjum. Eyjamenn, dreifðir um landið allt, hlustuðu á þáttinn sem tímabundið stytti fjarlægðina á milli þeirra.
Ekki allir sneru til baka
Goslokum var formlega lýst yfir þann 3. júlí 1973, um fimm mánuðum eftir að það hófst. 417 eignir fóru undir hraun og aðrar 400 skemmdust að hluta eða fullu. Fyrir gosið bjuggu um 5.300 manns í Eyjum, en í dag búa þar aðeins um 4.200. Ástæður þessa eru líklega margar. Mörgum var mikið brugðið við hamfarirnar og höfðu ekki lyst á að snúa aftur á þennan ógnvekjandi stað. Aðrir höfðu á þessum fimm mánuðum komið sér vel fyrir á meginlandinu, komnir í vinnu og varanlegt húsnæði. Það má því segja að Eyjar hafi ekki enn náð sér að fullu eftir ósköpin. Saga eldgossins í Heimaey er bæði harmþrungin og ljúfsár. Henni verða ekki gerð skil í jafn fáum orðum og í grein þessari. Söguna er þó gott að rifja reglulega upp og minnast þess að lífið getur breyst á svipstundu og þegar slíkt á sér stað, er mikilvægt að eiga góða að.
