Árið 2016 voru gerðar breytingar á lögum um haf- og ferskvatnsrannsóknir á Íslandi sem höfðu veruleg áhrif á sjálfstæði umhverfisvöktunar. Með sameiningu Veiðimálastofnunar og Hafrannsóknastofnunar í eina stofnun var markmiðið að auka skilvirkni, en um leið var stofnunin sett beint undir ráðuneytið, sem gæti takmarkað getu hennar til að veita óháð vísindalegt mat á umhverfismálum.

Breytt skipulag umhverfisrannsókna

Sameining Efnagreiningar, helstu rannsóknarstofu Íslands í umhverfisefnafræði við Hafrannsóknastofnun árið 2020/21 breytti landslagi umhverfisvöktunar á Íslandi enn frekar og til hins verra.

Þar sem Hafrannsóknastofnun veitir einnig ráðgjöf til sjávarútvegsins, er eðlilegt að upp komi áhyggjur um hugsanlegan hagsmunaárekstur. Þegar eftirlit og ráðgjöf eru á sömu hendi getur það dregið úr gagnrýnni nálgun gagnvart verkefnum sem hafa umhverfisleg áhrif.

Kolefnisföngunartilraunir og möguleg áhætta

Nýleg kolefnisföngunartilraun sem fyrirhuguð er í Hvalfirði hefur vakið spurningar um gagnsæi og eftirlit. Fyrirtækið Röst, dótturfyrirtæki Transition Labs, hefur lagt fram áform um að losa 20 tonn af vítissóda í sjóinn í von um að draga úr loftslagsbreytingum með aukinni kolefnisbindingu. Þrátt fyrir að kolefnisföngun geti verið jákvæð lausn á loftslagsvánni, hefur þessi aðferð ekki verið nægilega rannsökuð og óvissa ríkir um langtímaáhrif hennar á vistkerfi sjávar.

Alþjóðleg dæmi sýna að sambærilegum tilraunum hefur verið hafnað í sumum löndum vegna skorts á vísindalegum gögnum um öryggi þeirra. Helstu áhættur tengdar slíkum aðgerðum eru:

• Breyting á sýrustigi sjávar gæti haft ófyrirsjáanleg áhrif á fiskistofna og vistkerfi.
• Óvíst er hversu vel kolefnisföngun í sjó virkar í raun og veru við að draga úr CO₂ í andrúmslofti.
• Skortur á langtímarannsóknum á afleiðingum slíkra aðgerða gerir áætlanagerð erfiða.

Þörf er á sjálfstæðu eftirliti og gagnsærri ákvarðanatöku

Eitt af helstu áhyggjuefnunum er að Hafrannsóknastofnun hefur tekið þátt í rannsóknum fyrir Röst og fengið fyrir þær greitt, sem vekur spurningar um hlutleysi stofnunarinnar við mat á slíkum verkefnum. Áður en Efnagreining var sameinuð Hafrannsóknastofnun hefði óháð rannsóknarstofa metið áhrif slíkrar tilraunar, en nú er það undir stofnuninni sjálfri komið, sem eykur augljósleg hættuna á hagsmunaárekstri.

Til að tryggja að umhverfisvernd sé sett í forgang þurfa eftirlitskerfi að vera skýr og gagnsæ. Þar að auki er nauðsynlegt að óháð vísindaleg úttekt sé gerð áður en leyfi eru veitt fyrir tilraunaverkefnum sem gætu haft áhrif á lífríki sjávar. Skilvirk umhverfisstjórnun krefst þess að:

• Að sjálfstæð stofnun sé til staðar til að meta áhrif slíkra verkefna áður en leyfi eru veitt.
• Að vísindalegar úttektir séu framkvæmdar af óháðum sérfræðingum með aðgengi almennings að gögnum áður en að leyfisveitingum kemur.
• Að ákvarðanir um umhverfismál séu teknar með langtímahagsmuni vistkerfa í huga, frekar en skammtímahagsmuni viðskiptalífsins.

Að tryggja vernd íslensks haf- og vatnaumhverfis

Eftir síðustu breytingar á fyrirkomulagi hafrannsókna hefur umhverfisvöktun á Íslandi orðið tengdari og háðari stjórnvöldum og atvinnulífinu en áður. Þetta dregur vitanlega úr trúverðugleika og getur haft afdrifarík áhrif á ákvarðanatöku um umhverfisvernd á Íslandi.

Til að tryggja að náttúra Íslands sé varin til framtíðar er mikilvægt að endurskoða lög og reglur sem varða umhverfisrannsóknir og styrkja sjálfstæði þeirra stofnana sem sjá um eftirlit. Ísland hefur tækifæri til að vera í fararbroddi í sjálfbærri stjórnun náttúruauðlinda, en til þess þarf skýra stefnu og aðhald sem tryggir að vísindaleg þekking og umhverfisvernd séu í forgangi.

Lög um Hafrannsóknarstofnun verður að endurskoða og það er aðkallandi verkefni fyrir Ríkisstjórn Íslands.