Í nýútkomnu hefti Skírnis birtist áhugaverð grein Ólínu Þorvarðardóttur, prófessors við Háskólann á Bifröst, þar sem hún gerir stöðu móðurmálsins að umtalsefni og leiðir til úrbóta í þeim efnum. Hún leggur út af ljóðlínum Snorra Hjartarsonar: „Land, þjóð og tunga, þrenning sönn og ein, / þér var ég gefinn barn á móðurkné“. Þar megi finna mikla auðmýkt og þakklæti í garð móðurmálsins sem sameini í huga skáldsins „sjálfan grundvöllinn fyrir tilvist þess sem mannveru í samfélagi við aðra menn,“ eins og Ólína orðar það. Sú tilvist sé líkamleg, andleg og félagsleg og í órjúfanlegu samhengi sem kristallist í orðunum land — þjóð — tunga. Íslenskan sé ekki aðeins tjáningartæki heldur „farvegur hugsunar, tilfinninga og sköpunar“ — hún sé „menning okkar og forsenda þjóðernis í besta skilningi þess orðs“. Íslenskt mál sé ekki aðeins menningarverðmæti í sjálfu sér heldur varðveisluform menningararfsins. Glatist tungan glatist arfurinn.
Of langt mál væri að tíunda allar þær hættur sem steðja að málinu en Ólína nefnir einn þátt sem of lítill gaumur hefur verið gefinn en það er menntastefna háskólanna sem hafa stórfjölgað námskeiðum á ensku til að laða til sín erlenda stúdenta og í ofanálag hendir æ oftar að málþing og fundir séu haldnir á ensku — jafnvel aðeins vegna þess að einn fyrirlesaranna talar ekki íslensku. Umbunakerfi háskólanna leiði beinlínis til þess að fræðimenn kjósi heldur að senda frá sér efni á ensku en íslensku og lítill hvati sé fyrir íslenska fræðimenn að miðla fræðum sínum til íslensks almennings á innlendum vettvangi.
Ég tek undir með gagnrýni Ólínu á háskólana í þessu efni sem vanrækt hafa skyldur sínar gagnvart íslenskri þjóðmenningu. Í starfi háskólanna þarf að hlúa mun betur að fræðaiðkun og fræðastarfi á íslensku, sem getur þá að sama skapi átt víðtæka skírskotun til alls almennings.
Hér er samt ekki á nokkurn hátt gert lítið úr þeirri staðreynd að háskólar þurfa að eiga í margháttuðum tengslum út um heim — þeir eru fjölþjóðlegar stofnanir — en öðrum þræði eru þeir líka þjóðlegir þar sem ástunduð er fræðaiðkun á móðurmálinu. Háskólar stofnaðir á nítjándu öld og fyrri hluta þeirrar tuttugustu höfðu það jafnan beinlínis að markmiði að efla þjóðmenningu ríkjanna, rækta tungu og menningu í víðasta skilningi. Háskóli Íslands er í þeim hópi og athugum að íslenskan er akademískt tungumál — hún er gjaldgeng á öllum sviðum vísinda og tækni, ólíkt meginþorra tungumála heimsins.
Þeir eru fleiri kyndilberar móðurmálsins um þessar mundir. Annar íslenskufræðingur, Snorri Másson alþingismaður, gerði að umtalsefni á samfélagsmiðlum í liðinni viku þá útbreiddu hugmynd að ekkert væri til sem héti rétt eða rangt mál. Þarna vísar hann til sjónarmiða sem urðu hávær á áttunda áratug síðustu aldar þess efnis að tungumálið væri „valdatæki ráðandi stétta“. Þorsteinn Gylfason heimspekiprófessor varaði þegar á áttunda áratugnum við ýmsum félagsvísindamönnum sem hygðust ryðja „móðurmálskennurum úr vegi“ svo þeir kæmust að „með sitt agalausa kjaftæði þar sem engin skil eru á réttu og röngu“. Þeir hinir sömu héldu því fram að íslensk málfræði og málvöndun væri „eitt máttugasta kúgunartæki yfirstéttarinnar í landinu“. Sama máli gilti að mati viðkomandi um alla kennslu sem hefði það að markmiði að nemendur lærðu það sem réttast væri. Skólarnir ættu að hætta að skeyta um rétt og rangt — þá fyrst tækist þeim að gegna hlutverki sínu og unnin yrði sigur á þeirri „yfirstétt“ sem um var rætt.
Delluhugmyndir sem þessar náðu svo mikilli útbreiðslu víða á Vesturlöndum að ekki einasta hefur móðurmálskennsla átt undir högg að sækja heldur líka kennsla í öðrum tungumálum, til að mynda var fornmálakennslu víðast hvar útrýmt. Nú er raunar svo komið að stærstur hluti stúdenta hér á landi hefur litla þekkingu á öðrum norrænum málum og aðeins agnarsmár hluti getur lesið þýsku og frönsku. Því má velta upp í þessu samhengi hvernig menn geti talið sig alþjóðlega sinnaða ef eina erlenda málið sem þeir skilja er enska, tungumál sem hvort eð er er alltumlykjandi, og sýn þeirra út í heiminn þar með bundin við enskt málsvæði (með öðrum orðum: rörsýn). En svo við höldum okkur við íslenskuna þá rifjar Snorri upp í pistli sínum að ofan úr Háskóla Íslands hafi komið sú hugmynd að ekki mætti leiðrétta rangt mál, sömu menn vilji þannig ekki tala um þágufallssýki heldur „þágufallshneigð“. Gefum Snorra orðið:
„Málvöndun hefur í aldanna rás verið snar þáttur í íslenskri menningu. Á undanförnum árum hefur umræða um málrækt þó verið mjög bundin í þessar viðjar pólitísks rétttrúnaðar, þar sem dagskipunin kveður á um ríflegt umburðarlyndi gagnvart málvillum af öllum stærðum og gerðum. Það er af sem áður var, að sjálfsagt þyki að ræða um það opinberlega hvað sé rétt mál og hvað sé rangt. Í staðinn kemur krafa um að málrækt snúist í raun um allt annað en athugasemdir við málvillur.“
Hann bendir síðan á að áhugi fólks á málvöndun helgist ekki af hroka heldur þeirri staðreynd lífsins að til sé eitthvað sem heiti fallegt og ljótt, rétt og rangt. Menn geti afneitað raunveruleikanum og talið sér trú um annað af hugmyndafræðilegum ástæðum en „náttúran lurkum lamin“ leiti út um síðir. Við blasi að öll alþýða manna sé áhugasöm um málrækt hvað sem líði fyrirmælum sérfræðinga úr Háskóla Íslands um annað.
Hvarvetna sem farið er um landið blasa við auglýsingaskilti, matseðlar og hvers kyns áletranir á misgóðri ensku og við þekkjum það öll að víða tekur á móti manni fólk í afgreiðslu sem talar enga íslensku heldur aðeins hrafl í ensku. Ólína gerir að umtalsefni í grein sinni að lítil stoð sé í íslenskum lögum hvað þetta efni snertir. Trauðla sé nokkur lagaáskilnaður um að áletranir á opinberum vettvangi séu á íslensku eða þjónustu veitt á móðurmálinu.
Þetta sýnir svart á hvítu metnaðarleysi íslenskra stjórnmálamanna þegar kemur að vörn þjóðtungunnar. Yfirlýsingar um gildi hennar í ræðum á tyllidögum eru innihaldslitlar. Ef vel á að vera þarf að setja mun strangari lög í þessu efni, lög sem fela það í sér að allar opinberar áletranir og allt markaðsefni verði að vera fyrst á íslensku (önnur tungumál geti síðan fylgt með) og sömuleiðis gerður áskilnaður um að öll þjónusta, einkaaðila jafnt sem hins opinbera, sé veitt á móðurmálinu. Stjórnvaldi verði falið eftirlit með framfylgd slíkra lagaákvæða og ítrekuðum brotum fylgt eftir með sektum, ekki ósvipað og Neytendastofa gerir. Hér mætti til að mynda horfa til franskrar löggjafar ellegar laga um vernd franskrar tungu í Québec í Kanada. Löggjöfin í Frakklandi hefur það ekki eingöngu að markmiði að varðveita þjóðtunguna heldur líka að sporna við því að fólk með annað móðurmál einangrist — líkt og á sér stað um ýmsa hópa innflytjenda hér á landi þessi misserin.
Íslenskan er ekki dæmd til að fara halloka og deyja líkt og ýmis minnihlutamál álfunnar. Vöxtur og viðgangur hennar er algjörlega í okkar höndum því hún er ríkismál og gjaldgengt á öllum sviðum þjóðlífsins. Eingöngu þarf að taka ákvörðun um verndun tungumálsins, stuðla að aukinni málvöndun og að hún sé hvarvetna í forgrunni. Metnaðarleysi ráðandi afla í málefnum íslenskunnar er hrópandi en segir mér hugur að þorri almennings unni móðurmálinu í sinni fegurstu mynd og viti sem er að hún er „farvegur hugsunar, tilfinninga og sköpunar“ og „menning okkar og forsenda þjóðernis í besta skilningi þess orðs“.
