„Sjálfsmynd okkar Íslendinga er sú að við séum ótrúlega óskipulögð og þrasgjörn, þangað til að gefur á bátinn – þá róum við öll í sömu átt. Ef farið er í heimildirnar er þó afar auðvelt að draga upp talsvert aðra mynd af þessari sögu.“

Þetta sagði Stefán Pálsson sagnfræðingur í færslu um Heimaeyjargosið á Facebook-síðu sinni í gær sem vakið hefur talsverða athygli. Gunnar Smári Egilsson, Illugi Jökulsson og Guðmundur Andri Thorsson hafa meðal annars lagt orð í belg.

Í færslu sinni skrifaði Stefán um þá órjúfanlegu samstöðu sem stundum er sögð ríkja hér á landi þegar mikið liggur við. Hann segir að eitt af eftirlætisviðfangsefnum sagnfræðinga séu sameiginlegar minningar þjóða og þá einkum hvernig þær geta breyst og mótast, jafnvel á örskömmum tíma.

„Að sumu leyti höfum við orðið vitni að því varðandi eldgosið í Heimaey og sem hefur birst í tengslum við hálfrar aldar afmæli þess og í samhengi við eldsumbrot síðustu ára.“

Mörg deiluefni meðan á gosinu stóð

Stefán segir að sagan sem við höfum öll komið okkur saman um varðandi Heimaeyjargosið gangi út á órofa samstöðu og fumlaus viðbrögð. Ekki sé flókið að draga upp aðra mynd af sögunni þegar málið er skoðað nánar.

„Það vantaði ekki deiluefnin meðan á eldgosinu stóð. Menn höfðu ólíkar skoðanir á því hvort og hvernig best væri að verja bæinn og höfnina. Viðbragðsaðgerðir á fastalandinu voru umdeildar. Ýmsir græddu en aðrir töldu sig missa spón úr sínum aski. Þau sjónarmið heyrðust alveg að nóg væri mokað undir þessa Eyjamenn á meðan sumum flóttamannanna fannst þeir sviknir. Stuðningsmenn og andstæðingar hersetunnar hikuðu ekki við að beita fyrir sig gosinu í sínu áróðursstríði og stjórnarliðar og stjórnarandstæðingar settu sig ekki úr færi að ná sparki í hina fylkinguna. – En auðvitað þjóna slíkar smáskærur engu hlutverki fyrir stóru söguna sem er skrifuð eftirá og þess vegna er sléttað yfir flest slíkt,“ sagði Stefán.

Litið á þau sem svikara

Gunnar Smári Egilsson, þrautreyndur fjölmiðlamaður og einn af stofnendum Sósíalistaflokksins, tekur undir þetta.

„Ég ræddi við mann um daginn sem flúði sem barn með sínu fólki. Fjölskyldan sneri ekki aftur. Öll þessi reynsla sat í honum, sárindi foreldra hans sem lágu eins og mara á fjölskyldunni. Fólkinu fannst það óvelkomið á fastalandinu og að Eyjamenn sem fluttu til baka hafi litið á það sem svikara. Það eru miklar og sárar tilfinningar tengdu þessu máli öllu. Að mörgu leyti eins og stundum er með innflytjendur sem tapa einu landi en öðlast ekki annað.“

„Láttu ekki nokkurn mann sjá þetta“

Illugi Jökulsson, rithöfundur og fjölmiðlamaður, rifjar upp að hann hafi verið tólf ára á þessum tíma og hann hafi skrifað ritgerð áður en gosinu lauk þar sem hann gagnrýndi allt samstöðu- og uppbyggingartalið. Sagði hann að auðvitað hlytu Eyjar að leggjast í eyði því búast mætti við viðlíka gosi aftur hvenær sem væri.

„Íslenskukennarinn skaut til mín ritgerðinni nánast í laumi með mjög hárri einkunn, en eiginlega hvíslaði að mér um leið: „Vel skrifað – en láttu ekki nokkurn mann sjá þetta.“

Gleymdi aldrei stemningunni

Guðmundur Andri Thorsson, rithöfundur og fyrrverandi þingmaður, var 15 ára á þessum tíma og kveðst muna þetta vel, þar á meðal þrasið af því tagi sem Stefán nefndi.

„En mér finnst allt í lagi að muna og halda því á lofti hversu giftusamlega tókst að tæma bæinn – ekki síst vegna hugarfars fólks, æðruleysis þess og yfirvegunar – og hversu almenn þátttakan var við hreinsunarstarfið. Faðir minn var á meðal þeirra sem fóru út í Eyjar til að moka vikri dögum saman og hann gleymdi þessu aldrei, stemmningunni og samstöðunni. Mér finnst allt í lagi að muna þetta – en ég er náttúrlega krati.“