Ólafur Stephensen, framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, segir frá því í pistli sem birtist á Vísi í morgun að hann hafi undanfarið hugsað til samtals sem hann átti þegar hann var staddur í litlu þorpi skammt frá rússnesku höfuðborginni Moskvu í ágúst árið 1991.
„Ég, 23 ára gamall blaðamaður, sat í garðinum hjá rosknum hjónum (þau voru svo sem eins og sjö árum eldri en ég er í dag), þeim Raísu Vassilíevnu og Lev Mikhaílovítsj, og við ræddum heimsmálin, drukkum heimabruggað vodka og sporðrenndum fersku grænmeti úr garðinum. Ég var dálítið uppnuminn; nýkominn úr heimsókn á safnið í húsi tónskáldsins Tsjajkovskíjs í Klíjn, eins af hinum miklu rússnesku menningarjöfrum sem ég hef dáðst að síðan ég var unglingur,“ segir Ólafur í pistlinum.
Hann segir Lev muna vel eftir seinni heimsstyrjöldinni en þýskir hermenn höfðu drepið kúna sem fjölskylda hans átti þegar þeir voru að sækja í átt að Moskvu. „Hann sagðist engu að síður ekki líta á Þýzkaland eða Vesturlönd yfirleitt sem óvini Rússa,“ segir Ólafur og vitnar svo í Lev: „Auðvitað eigum við að koma á friði alls staðar. Faðir minn dó í stríðinu, auðvitað vil ég hafa frið. Allir Rússar vilja frið, þeir munu ekki ráðast á neinn að fyrra bragði.“
Ólafur segir að hann hafi rætt við marga fleiri almenna borgara sem hafi átt sér þá ósk heitasta að í Rússlandi væri frelsi, lýðræði og friður. Þá segir hann að hann hafi einnig kynnst mörgu fólki sem barðist fyrir frelsi, lýðræði og mannréttindum í kommúnistaríkjum Austur-Evrópu.
„Ég man vel bjartsýnina sem ríkti og þá góðu tilfinningu að friðurinn í Evrópu væri ekki lengur tryggður með skelfilegu ógnarjafnvægi kjarnorkuvopna, heldur með því að hugsjónir um lýðræði, einstaklingsfrelsi, frið og samstöðu næðu fótfestu um álfuna alla, líka í Rússlandi.“
Ellefu árum síðar var Ólafur svo staddur á leiðtogafundi Atlantshafsbandalagsins í Prag í Tékklandi en þar fengu sjö ríki loforð um aðild að bandalaginu. Hann minnist ræðu sem leikskáldið Vaclav Havel flutti á fundinum en þar sagði hann að „tímabilinu þegar löndum var með valdi skipt niður á áhrifasvæði, eða þegar hinir sterku kúguðu þá veiku, sé lokið fyrir fullt og allt“.
Ólafur segir að þessir atburðir hafi haft djúpstæð áhrif á hann eins og margt annað ungt fólk á þessum tíma. „Ég hef alla tíð síðan bundið sterkar vonir við mátt Evrópu- og friðarhugsjónarinnar; að þjóðir Evrópu hafi lært af hinum skelfilegu hildarleikjum sem rifu álfuna í sundur í tvígang á fyrri helmingi tuttugustu aldarinnar og kostuðu tugi milljóna mannslífa og ómældar þjáningar,“ segir hann.
„Að aldrei aftur myndi fólk láta ginnast af þjóðrembu, hatri á nágrönnunum og trúnni á sterka lýðskrumarann með lausnirnar. Að fólk myndi ekki láta svipta sig sjálfsögðum mannréttindum á borð við tjáningarfrelsið, kosningaréttinn og réttarríkið heldur rísa fremur upp gegn valdhöfunum. Að aldrei aftur myndu valdasjúkir einræðisherrar steypa ríkjum Evrópu í mannskætt stríð.“
Nú eru liðin rúm 30 ár síðan Ólafur ræddi við Lev og Raísu á bekknum í Rússlandi. Hann segir að síðan þá hafi margt gengið á og að hann hafi oft orðið fyrir vonbrigðum með það hversu lítið fólk lærir af sögunni. „Ekki sízt í ríkjum sem hafa ítrekað orðið leiksoppar hennar eins og í Póllandi og Ungverjalandi,“ segir hann.
„En ekkert gat búið mann undir það áfall sem innrás rússneska hersins í Úkraínu er. Hún vegur að þeim meginstoðum, sem friðurinn í okkar heimsálfu hefur byggzt á í tæplega 80 ár. Hún er glæpur gegn Úkraínumönnum, gegn Evrópu, í raun gegn öllu sem hefur áunnizt eftir að seinni heimsstyrjöldinni lauk.“
Ólafur segir þá að margt sé líkt með Vladimir Pútín, forseta Rússlands, og nasistaforingjanum Adolf Hitler. „Hliðstæðurnar milli einræðisherranna Vladimírs Pútíns og Adolfs Hitlers eru sláandi,“ segir hann.
„Að ná kjöri til embættis í kosningum og taka sér svo það vald sem manni sýnist; ásælnin í landsvæði nágrannaríkjanna með vísan til sögu, uppruna og tungumáls eða þá öryggissjónarmiða; skoðanakúgunin og ritskoðunin heima fyrir; stuðningur auðmanna og iðnjöfra sem hafa verið keyptir til fylgis við stjórnina; persónudýrkunin og hégóminn; lygarnar, áróðurinn og heilaþvotturinn – endurtekning sögunnar er hrollvekjandi.“
Ólafur segir að það sem Hitler gerði gagnvart íbúum Sovétríkjanna sitji djúpt í þjóðarminni Rússa. „En nú sitja þeir uppi með leiðtoga sem gefur skipanir um sömu stríðsglæpi; hernað á hendur almenningi, sprengjuárásir á íbúðahverfi, skóla og sjúkrahús, eyðileggingu innviða, að svipta fólk vatni, rafmagni, mat og öðrum lífsnauðsynjum,“ segir hann.
„Ég trúi því að yfirgnæfandi meirihluti Rússa hugsi eins og Lev Mikhaílovítsj, að þeir styðji ekki að land þeirra ráðist á nágrannaríki að fyrra bragði. En valdasjúklingarnir í Kreml hafa yfirhöndina af því að í Rússlandi hefur lýðræðið verið fótum troðið. Þessi mikla þjóð á betra skilið en að þar komist ævinlega ný glæpaklíka til valda eftir að þeirri síðustu hefur verið steypt af stóli.“
Þá segir Ólafur að hann skammist sín fyrir þá Íslendinga sem reyna að réttlæta gjörðir Pútíns eða sýna þeim „skilning“. Hann segir að þeir sem eru á þeirri skoðun séu „firrtir þeim skelfilega veruleika sem nú blasir við í Evrópu“ og fer svo yfir hvernig staðan er.
„Í stóru, fjölmennu ríki í okkar heimsálfu er barizt upp á líf og dauða. Það er engin leið að nota „sjaldan veldur einn þá tveir deila“ eða „er þetta nú eitthvað verra en …“-röksemdafærsluna sem við sjáum sums staðar í óupplýstum afkimum samfélags- og fjölmiðla. Öflugt herveldi ræðst með ofurefli á friðsamt nágrannaríki sem ógnar því ekki á nokkurn hátt nema með því að sýna hvernig lýðræðið gæti litið út í Rússlandi. Genfarsáttmálinn er þverbrotinn oft á hverjum klukkutíma; stríðsglæpir eiga sér stað fyrir framan sjónvarpsmyndavélar og sönnunargögnin varðveitast á ótal snjallsímamyndskeiðum. Illmennið í Moskvu teflir fram óhörðnuðum ungmennum sem fallbyssufóðri; drengjum á aldur við syni mína sem vissu jafnvel ekki að þeir væru á leiðinni í stríð. Vel á aðra milljón manna hefur flúið heimili sín; fleiri Evrópumenn hafa ekki verið á flótta frá því 1945. Úkraínumenn sýna sannkallaðar hetjudáðir þegar þeir verja land sitt fyrir ofureflinu; fjölskyldufeður koma fólkinu sínu úr landi og snúa svo aftur til að berjast. Við í herlausa, friðsama landinu getum ekki einu sinni ímyndað okkur þær fórnir sem fólk þarf að færa.“
Að lokum fer Ólafur yfir áhrifin sem stríðið kann að hafa á Ísland og önnur lönd. Þar sem varnaviðbrögð eru að mestu leyti efnahagsleg mun það líklega leiða til hækkandi verðs á orku í vestrænum ríkjum. „Markmiðið með þvingunum Vesturlanda verður að vera að skaða stríðsvél Pútíns og lífsstíl hinnar spilltu yfirstéttar í Rússlandi sem fylgir honum að málum. Bann við því að kaupa olíu og gas af Rússum er næst á dagskrá. Það verður sársaukafullt fyrir Vesturlönd. Almenningur í vestrænum ríkjum, líka hér á landi, getur þurft að taka á sig byrðar vegna hækkandi orkuverðs,“ segir hann.
Þó segir hann að þessar byrðar séu ekkert miðað við það sem Úkraínumenn eru að ganga í gegnum. „Það eru smámunir miðað við þær þjáningar, sem úkraínska þjóðin þarf að þola. Og það er líka afskaplega lágt verð að gjalda ef það má verða til þess að við getum stöðvað varmennið í Kreml, sem fetar óhikað í fótspor Adolfs Hitlers og hunzar alla lærdóma sögunnar, líka þær hryllilegu hörmungar sem brjálaðir einræðisherrar hafa leitt yfir rússnesku þjóðina.“
