Ótímabundið verkfall félagsmanna Eflingar sem starfa fyrir Reykjavíkurborg hófst í vikunni. Má einkum gæta áhrifa verkfallsins á leikskólum og hjúkrunarheimilum þar sem þjónusta er skert eða engin.
Að grípa til verkfalla er engin nýlunda á Íslandi, en sagt hefur verið að Íslendingar eigi heimsmet í verkföllum. Davíð Oddsson sagði meðal annars í þjóðhátíðarræðu sinni um aldamótin síðustu:
„En við eigum samt enn heimsmet í þeirri „íþróttagrein“. Það er eina heimsmetið af þessu tagi í okkar höndum og er það örugglega ekki met sem nokkur þjóð reynir að hafa af okkur. Það er við okkur sjálfa að eiga. Um það verður vart deilt að tapaðir vinnudagar eru tapað fé. Verkföll eru sjálfsagt óhjákvæmilegt baráttutæki en óhófsnotkun á því tæki er öllum til ills. Það er vissulega engum einum aðila um að kenna að svo illa hefur tekist til.“
Verkfallsrétturinn er mikilvægt tól launþega til að knýja fram kjarabætur og til að verja réttindi sín. Íslendingar hafa verið duglegir síðustu 100 árin að nýta þennan rétt, þó að á tíðum hafi stjórnvöld ákveðið að grípa inn í deiluna með lagasetningu.
Framhaldsskólakennaraverkfall 2000
Framhaldsskólakennarar fóru í verkfall árið 2000 sem stóð í einar átta vikur eða 62 daga. Nokkuð var um brottfall nemenda í framhaldsskólum vegna verkfallsins og í mörgum skólum reyndist þrautin þyngri að koma nemendum aftur í gang að verkfalli loknu.
Grunnskólakennaraverkfall 2004
Grunnskólakennarar fóru í verkfall þann 20. september 2004 og stóð verkfallið í 39 virka daga, eitt það lengsta í sögu íslenskra skóla. Verkfallinu lauk með inngripi löggjafans þegar Alþingi setti bráðabirgðalög sem bönnuðu verkfallið. Í kjölfarið fengu samningsaðilar frest til að ganga frá samningum áður en deilan færi fyrir gerðardóm. Samningar tókust áður en til gerðardóms kom.
Verkfall hjúkrunarfræðinga 2015
Hjúkrunarfræðingar voru á þriðju viku verkfalls árið 2015 þegar lög voru sett á verkfallið. Í kjölfarið fengu aðilar tækifæri til að semja áður en til gerðardóms kæmi. Þær samningaviðræður tókust ekki og ákvarðaði gerðardómur kaup og kjör hjúkrunarfræðinga. Í dag eru hjúkrunarfræðingar lausir undan gerðardómnum en hafa ekki samið að nýju.
Verkfall BHM 2015
Starfsmenn ríkisins innan BHM fóru í ellefu vikna verkfall árið 2015 sem lauk með inngripi löggjafans. Meðan á verkfalli stóð kom upp erfið staða innan heilbrigðiskerfisins og samkvæmt skýrslu Landlæknis til Alþingis þá var öryggi sjúklinga ekki tryggt. Niðurstöður rannsókna töfðust mikið, greiningar sjúkdóma töfðust, aðgerðum var frestað og biðlistar lengdust.
Alþingi hefur gripið inn í kjaradeilur þónokkrum sinnum með lagasetningu. Byggjast þær ákvarðanir á mismunandi sjónarmiðum sem eiga það þó sameiginlegt að miða að því að vernda hag almennings eða efnahagslegan stöðugleika.
Í verkfalli grunnskólakennara 2004 þótti mikilvægt að grípa inn í þar sem 45 þúsund skólabörn voru ekki að fá þá menntun sem þeim væri með lögum skylt að fá.
Í verkfalli BHM og hjúkrunarfræðinga 2015 var gripið inn í á grundvelli almannaheillar þar sem staðan innan heilbrigðiskerfisins var orðin svört og öryggi sjúklinga ekki tryggt.
Framangreind verkföll eiga það einnig sameiginlegt að varða opinbera starfsmenn, starfsmenn ríkis og sveitarfélaga. En sögulega hafa opinberir starfsmenn á Íslandi nýtt sér verkfallsréttinn nokkuð ríkulega. Í grein Gylfa Dalmanns Aðalsteinssonar um verkföll opinberra starfsmanna á Íslandi frá 2015 segir: „Má segja að opinberir starfsmenn, sem eru rúmlega fimmtungur íslensks vinnuafls, standi fyrir u.þ.b. helmingi af töpuðum vinnudögum vegna verkfalla hér á landi.“ Í sömu grein tekur Gylfi fram að umfang verkfalla opinberra starfsmanna sé mun meira en á almenna vinnumarkaðnum.
Miðað við framangreint þá gæti löggjafinn mögulega gripið inn í stöðuna í Reykjavík með lagasetningu. Grundvöllurinn yrði þá væntanlega almannaheill. Verkföllin eru farin að hafa áhrif inn í grunnskólana, þótt þau birtist enn skýrar hjá leikskólunum. Hins vegar er skólaskylda hjá grunnskólabörnum, en börnum er ekki skylt að vera í leikskóla.
Mögulega gætu tapaðir vinnudagar foreldra leikskólabarna spilað inn í, en þó hefur verkfallið aðallega áhrif á foreldra barna sem skráð eru á leikskóla í Reykjavíkurborg svo ekki er fyrirséð hvort áhrifin verði metin það víðtæk að það réttlæti inngrip inn í lögbundinn verkfallsrétt. Inngrip löggjafans verða að byggja á málefnalegum grunni og mega ekki ganga lengra en nauðsynlegt þykir þar sem verkfallsrétturinn er lögbundinn og mikilvægur launþegum í baráttunni fyrir bættum kjörum.
Eins er það staða þeirra sem þurfa á umönnun að halda sem gæti hreyft við löggjafanum, en þó hafa víðtækar undanþágur verið heimilar til að tryggja öryggi þeirra sem dvelja á dvalar- og hjúkrunarheimilum.
Má áætla að verkfallið þurfi að standa yfir í nokkurn tíma áður en það kæmi yfirhöfuð til álita að grípa inn í með lagasetningu.
Höfrungahlaup
Í umræðunni er tíðnefnt svokallað höfrungahlaup og hættan á slíku ef gengið verði að kröfum Eflingar um leiðréttingu lægstu launa hjá borginni. Almennt hefur þótt rétt að miðstýrðir samningar, til dæmis á borð við lífskjarasamninga, séu leiðandi við kjaraviðræður til að fyrirbyggja höfrungahlaupið. Í því fælist að ef ein stétt myndi semja mun betur en aðrar þá færu aðrar stéttir að sækjast eftir sambærilegum bótum á sínum kjörum. Þar með yrði jöfnuðurinn sem sóst var eftir með leiðréttingu lægstu launa enginn því aðrar stéttir myndu hlutfallslega hækka að sama skapi og kaupmáttaraukningin hyrfi með hækkuðu verðlagi. Efling hefur þó hafnað því að kröfur félagsins leiði til höfrungahlaups þar sem aðeins sé verið að ræða um leiðréttingu á lægstu launum, en ekki fordæmisgefandi hækkun fyrir alla launþega landsins.
Fyrirhuguð verkföll
Verkfallsboðun félaga í aðildarfélögum BSRB var samþykkt með yfirgnæfandi meirihluta í vikunni. Verkfallsaðgerðir munu hefjast að óbreyttu þann 9. mars næstkomandi. Samkvæmt tilkynningu á vef BSRB munu verkföllin hafa mikil áhrif á almannaþjónustuna og munu ná til starfsfólks í heilbrigðisþjónustunni, þar með talið á Landspítalanum, og í skólum, leikskólum og á frístundaheimilum. Þá mun starfsfólk í sundlaugum og íþróttahúsum sem sinna þjónustu við aldraða og fólk með fötlun leggja niður störf. Aðgerðir verða tvenns konar. Þorri starfsmanna mun leggja niður störf á nánar tilgreindum dögum á meðan smærri hópar fara strax í ótímabundið verkfall.
Margir kjarasamningar eru nú lausir og því má vænta þess að fleiri stéttir hugi að mögulegum verkfallsaðgerðum.
