Sigursteinn Másson breytti viðhorfi almennings til geðsjúkra þegar hann opnaði sig um reynslu sína af geðhvörfum á sínum tíma en hann hefur ekki fundið fyrir einkennum sjúkdómsins í tíu ár. Furðu- legt ástand og óvissa í samfélaginu hefur ekki raskað því, enda hefur Sigursteinn áhyggjur af annarri og mun alvarlegri vá sem heimsbyggðin stendur frammi fyrir.
Fyrir aftan heimili Sigursteins í Kópavoginum er lítið og ofurkrúttlegt garðhýsi þar sem við spjöllum. Einhvers staðar á vappi í kring er kisan Kátína sem ákvað sjálf að flytja inn á heimilið fyrir níu árum, óá nægð með nýja læðu á gamla heimilinu en nýjum eigendum til mikillar ánægju. Það er eitthvað mjög traustvekjandi og hlýlegt við Sigurstein enda hefur honum margoft tekist að fá fólk til að opna sig um við kvæma og erfiða lífsreynslu.
Móðir Sigursteins, sem staðið hefur með honum í gegnum þykkt og þunnt, býr þar einnig. Í bílskúr á lóðinni hefur verið innréttuð íbúð og þar býr hinn 19 ára Hussain, sem flúði til Íslands undan ógn talibana í Afganistan. Hann kynntist Sigursteini í gegnum aðra flóttamenn og einstök tengsl hafa myndast þeirra á milli. Það er Sigursteini að þakka að Hussain fékk al þjóðlega vernd á Íslandi eftir langa og stranga baráttu.
Við byrjum á því að ræða aðeins um Sönn íslensk saka mál, þáttaröðina sem Sigur steinn er hvað oftast tengdur við. Nú hafa þættirnir öðlast nýtt líf, á hlaðvarpsformi, og Íslendingar taka því fagnandi. Á sama tíma njóta erlendir glæpaþættir mikilla vinsælda á Netflix.
Af hverju eru sakamála- þættir svona vinsælir? „Það er áhugavert að þú spyrjir vegna þess að ég er sjálfur enginn sérstakur áhuga maður um sakamál. Ég les til dæmis sjaldan glæpasögur eða slíkt, gefst oft upp eftir 20 eða 30 blaðsíður. En það er eitthvað við þessar mannlegu hliðar á málunum. Og hvað málin segja okkur um sam félagið á hverjum tíma fyrir sig.“
Fyrsta þáttaröðin af Sönn um íslenskum sakamálum fór í loftið á RÚV árið 1999. Á þeim tíma höfðu slíkir þættir aldrei verið gerðir fyrir ís lenskt sjónvarp. Og það voru ekki allir sem höfðu trú á hugmyndinni. Menn töldu að smæð Íslands og nálægðin á milli fólks væri of mikil.
Í einum þætti fyrstu serí unnar sat Sigursteinn and spænis dæmdum raðnauðgara á LitlaHrauni. Þetta var Björgvin Þór Ríkharðsson sem á sínum tíma hlaut viður nefnið „hættulegasti glæpamaður Íslands.“
Það var sérstök upplifun að taka viðtal við mann sem neitaði algjörlega að horfast í augu við brot sín. Þátturinn vakti sums staðar hörð við brögð.
„Einhverjir spyrja kannski hvort það sé réttlætanlegt að leyfa þessum einstaklingi sem sýnt hefur siðrofshegðun að tjá sig. Mér finnst mikilvægt eins og í þessu tilviki að horfa á hvaðan þessi einstaklingur kemur, umhverfið sem mótar hann, fjölskylduaðstæður og annað. Það er mikilvægur partur.
Það eru heldur ekki allir á því að það eigi að rifja upp viðkvæm mál, gömul sár sem eru ekki gróin. Ef tiltekið mál getur varpað nýju ljósi á hlut ina, fengið okkur til að sjá hlutina í öðru samhengi, kennt okkur eitthvað um okkur sjálf og samfélagið, þá tel ég það vera næga ástæðu. Það á ekki að rifja upp mál „af því bara“ eða í afþreyingarskyni,“ segir Sigursteinn og vísar þar með al annars í bandarískt „meló drama“.
Nokkur af þessum eldri mál um rötuðu ekki í hlaðvarpið. „Sum þeirra eru bara þess eðlis að ég sé ekki ástæðu til að kryfja þau frekar, mér fannst ég ekki geta komið með neitt nýtt. Í sumum tilvikum eru sakborningar kannski komnir á allt annan stað í líf inu og búnir að taka út sína refsingu, það hefur líka áhrif.“
Eitt af þeim málum sem koma bæði fyrir í fyrstu þátta röðinni og í hlaðvarpinu nú er morðið á Gunnari Sigurði Tryggvasyni sem fannst látinn í bifreið sinni við Laugalæk í Reykjavík árið 1968. Hann hafði verið skotinn í hnakkann. Í dag, 52 árum eftir morðið, er málið enn óleyst. Sigursteinn segir morðið á Gunnari það mál sem standi einna helst upp úr. Í hlaðvarpsþættinum koma fram nýjar vísbendingar sem þykja gefa tilefni til að taka rannsókn málsins upp á ný. Sigursteinn segir morðið á Gunnari eitt af þeim málum sem standa upp úr þegar litið er til baka. „Þegar ég byrjaði að kanna málið á sínum tíma var ég sjálfur með fyrir fram mótaðar hugmyndir um ákveðna atburðarás. Það hefur því verið nokkuð einstakt að sjá allar þessar nýju hliðar á málinu.“
Blaðakonu er kunnugt um nokkra einstaklinga sem hlusta á hlaðvarpið á kvöldin þegar lagst er til svefns. Þó svo að viðfangsefnið sé ekki beint fagurt er víst eitthvað róandi og traustvekjandi við rödd Sigursteins. „Ég hef reyndar heyrt það líka. Kannski maður gefi út hlað varpið „Sögur fyrir svefninn“,“ segir Sigursteinn kíminn.
Sigursteinn reynir eins og flestir landsmenn að halda sig heima þessa dagana og hann kvartar ekki: segist geta haft það mun verra. Hann óttast ekki COVID19 faraldurinn sem nú geisar. Hann trúir því að hér sé eitthvað stærra að verki.
„Ég trúi á að það sé almætti og að það hjálpi okkur og leið beini á ákveðinn hátt, með vís bendingum og leiðbeiningum. Það sem er að gerast núna, ég sé það einfaldlega sem enn eitt stóra viðvörunarmerkið, inngrip, frá þessu almætti. Þessi veira, sem fólk er að agnúast út í, hún er í raun birt ingarmynd á mistökum okkar mannanna. Þessi veira væri ekki til ef við værum ekki að fara með dýrin eins og við gerum, eyðileggja búsvæðin þeirra. Svo ekki sé minnst á afbrigðilega matarmarkaði með villt og verksmiðjufram leidd dýr.
Fyrir mér er þetta tækifæri. Ætlum við að fara aftur í sama tortímandi ruglið þegar þetta er yfirstaðið? Við munum ekki fá annan séns. Þetta er mjög þörf lexía fyrir okkur: Núna þurfum við virkilega að staldra við og hugsa málið upp á nýtt. Minnka kjötát. Breyta neysluháttum okkar. Ferðast minna og dvelja lengur erlend is í stað þess að fara í styttri helgarferðar. Breyta land búnaðinum í vistvæna fram leiðslu. Vegna þess að ástand ið núna er brandari miðað við þær hörmungar sem loftslags breytingar munu kalla yfir okkur.“
Sigursteinn er einhleypur og barnlaus. Hann hefur þó notið þeirra forréttinda að finna ástina. Árið 2007 gekk hann í hjónaband. Eftir sjö ár skildi leiðir en vinskapurinn fór hvergi. Sigursteinn er sáttur við þessi sögulok. En skilnaður er alltaf erfiður.
„Þetta er erfitt, og já, þetta er sársaukafullt. Í skilnaði kemstu ekki hjá því að meiða aðra manneskju, burtséð frá því hvernig þessi ákvörðun um skilnað var tekin. Það er alltaf eitthvað sem meiðir í þessu ferli. Það má kannski segja að þetta hafi þróast út í að vera vináttusamband. Ég held að við höfum báðir upp lifað að það hafi eitthvað skort, það var eitthvað sem vantaði upp á til að þetta gæti gengið sem hjónaband.
Ég hef ekki verið í mörgum samböndum í gegnum ævina. Þegar ég horfi til baka tek ég eftir því að flest þau sam bönd, hjónaband meðtalið, sem ég hef verið í hafa verið með mönnum af erlendum uppruna. Það hefur ekki verið meðvituð ákvörðun, hefur bara einhvern veginn æxlast þannig.“
Sigursteinn hafði lítil sem engin tengsl við föður sinn þegar hann var ungur og hann segist hafa hugleitt hvort þetta hafi eitthvað með það að gera.
„Ég hef svona velt því fyrir mér hvernig stendur á þessu, af hverju ég vil síður mynda sambönd á „heimasvæðinu“. Hvort ég sé kannski að leita að einhverju sem er fyrir utan minn þægindahring? Ísland er lítið og þú kemst varla hjá því að hitta vini og gamla kærasta í Bónus eða á Laugaveginum. En ég er svo sannarlega opinn fyrir því að kynnast öðrum manni, tengjast öðrum á nýjan hátt og upplifa nýja hluti. En ég er langt frá því að vera eitt hvað örvæntingarfullur. Ég er ekki að leita. Minn vandi er svolítið sá að ég helli mér út í þau verkefni sem ég er að sinna hverju sinni. Þau hugð arefni sem eru efst hjá mér hverju sinni og eru að sækja á mig. Þá set ég gjörsamlega allt einkalíf til hliðar. Það hefur örugglega ýtt eitthvað undir að þau sambönd sem ég hef verið í hafa yfirleitt ekki varað lengur en í nokkur ár, hjónabandið í sjö ár.“
Hefur þig einhvern tímann langað að eignast börn og koma upp fjölskyldu?
„Fyrir nokkrum árum byrjaði ég að fara djúpt í þessar pælingar og það rann upp fyrir mér að það er allt of mikið af börnum í heiminum en of lítið af góð um foreldrum.“
Blóð er ekki alltaf þykkara en vatn. Sigursteinn nefnir sem dæmi Hussain, afganska flóttapiltinn sem hann hefur tekið upp á sína arma og veitt öryggi og hlýju. „Ég hef kannski ekki beint gengið Hussain í föðurstað, en við höfum rætt það, og hann hefur sagt að ég sé svolítið eins og pabbi hans núna. Og ég held að ég hafi líka verið einhvers konar „stóri bróðir“, einhvers konar föðurímynd, fyrir þá sem ég hef reynt að aðstoða við að fá hæli á Íslandi. Margir þeirra hafa misst alla fjölskyldu sína og auðvitað er ekki hægt að bæta þeim upp þann missi. En ég get verið til staðar. Ég get veitt þeim öryggi.
En veistu, nei, ég hef komist að þeirri niðurstöðu að ég hafi enga þörf fyrir að mín gen gangi áfram. Ég skil auðvitað að fólk vilji eignast börn. En það vantar ekki fleiri börn í þennan heim. Það vantar að veita þeim börnum sem eiga ekki fjölskyldu skjól og öryggi. Sumir tala um að það sé tilgangur lífsins að fjölga sér en þá erum við að setja til hliðar þennan hæfileika mannskepnunnar til tjáskipta, að geta beitt skynsemisrökum.“
Hann er meðvitaður um að passa upp á svefn, mataræði og hreyfingu. Stunda sína „andlegu sjálfsvörn“ eins og hann orðar það. Hann er meðvitaður um að álag getur virkað eins og olía á eld fyrir þá sem haldnir eru geðsjúk- dómum. Hann hefur undan- farin ár tjáð sig opinskátt um reynslu sína af geðhvörfum, sjúkdómi sem hefur fylgt honum síðan árið 1996, þegar hann var ungur fréttamaður á Stöð 2.
Í bókinni Geðveikt með köflum fjallar hann um fjóra geðveika kafla í lífi sínu. Á einum stað segir hann frá því þegar hann hafði misst tengslin við raunveru- leikann og var illa haldinn af vænisýki. Hann mætti á fund Davíðs Oddssonar, þáverandi forsætisráðherra, og bauðst til að hætta við þáttagerðina um Guðmundar- og Geirfinnsmál- in gegn því að Davíð myndi greiða fyrir hann far úr landi með einkaþotu. Viðbrögð Davíðs voru þau að spyrja Sigur- stein hvort hann hefði talað við lækni. Atvik sem er ná- kvæmlega jafn fyndið og það hljómar.
„Auðvitað er þetta spaugilegt þegar maður lítur til baka. Þú verður að geta hlegið að hlutunum. Það var líka heil- andi að skrifa bókina. Það var heilmikil þerapía.“
Hann hefur ekki fundið fyrir einkennum sjúkdómsins í 10 ár. Seinast þegar hann fór í maníu var eldgosið í Eyja- fjallajökli í fullum gangi.
„En þegar ég veiktist síðast þá var það við aðstæður þar sem ég var algjörlega „out and about“ í aðstæðum þar sem ég hafði enga stjórn. Mér finnst ég vera á góðum stað núna. Ég horfi kannski fullmikið á fréttir, en ég vil líka vera meðvitaður um það sem er í gangi.
Það er auðvitað eðlilegt að finna fyrir óvissu og ótta við þessar aðstæður. Minn ótti snýst frekar um framhaldið, það sem gerist næst, ekki beint ástandið eins og það er núna.
En eins og ég lít á það,þá höfum við í raun meiri stjórn á aðstæðum núna heldur en nokkurn tímann áður. Það er meiri ró yfir öllu. Við erum búin að smækka okkar eigin veröld: við erum inni í íbúð- unum okkar og skjótumst út í búð þegar þarf. Þetta er í raun miklu meiri stjórn en við all jafna höfum. Dagsdaglega erum við á útopnu, það þarf að fara hingað og þangað og áreitið er alls staðar. Við höfum engan tíma til að gera neitt. Endalaust stress að ná deginum saman, þannig að allir geti komið í kvöldmat á réttum tíma. En núna eru allir meira og minna heima, og því getum við stjórnað. Þó svo að auðvitað séu aðstæður fólks mismunandi.“
Sigursteinn hefur starfað sem formaður Geðhjálpar og Öryrkjabandalagsins, hann hefur unnið ötullega að dýra- verndunarmálum og látið sig varða málefni hælisleitenda og flóttafólks.
Hvaðan kemur þessi hvöt, þessi þörf til að hjálpa þeim sem minna mega sín?
„Ég byrjaði að starfa með Geðhjálp í kringum aldamótin. Á þeim tíma var engin umræða um geðsjúkdóma á Íslandi, geðræn veikindi voru tengd við glæpi og fjölmiðlaflutn- ingur tók við af því.
Mig rámar í að einhvern tímann á þessum tíma hafi einn maður, meðlimur í Sinfóníuhljómsveit Íslands, komið í viðtal í blaði þar sem hann sagðist hafa verið með þunglyndi og að það hefði valdið honum erfiðleikum. Við lögðum áherslu á það strax í byrjun að gefa geðsjúkdómum andlit. Þetta er annað í dag,“ segir Sigursteinn og nefnir sem dæmi þegar Högni Egilsson, söngvari Hjaltalín, steig fram í viðtalið við Fréttatím- ann og ræddi reynslu sína af því að vera með geðhvörf.
Fólk hefur sent Sigursteini skilaboð og komið að máli við hann til að þakka honum fyrir einlægnina, hún hafi veitt því hugrekki. Það kann hann að meta. „Þetta á við um alla, við eigum öll sögu, við búum öll yfir einhverri reynslu sem við getum deilt, öðrum til góðs,“ segir hann.
„Þegar ég var fyrst greindur með geðhvörf olli það straumhvörfum í minni tilveru. Ég var þarna á einhverri framabraut, yngsti frétta- maðurinn á Íslandi og það var partí sem fylgdi því. En eftir að ég veiktist breyttist allt, ég þurfti nýjan tilgang og ný markmið. Þegar ég kynntist Geðhjálp áttaði ég mig á stöðu fólks sem ég vissi ekki af áður. Fólk sem sumt glímir við sárafátækt, einmanaleika og hefur orðið fyrir hroðalegu ofbeldi. Þarna var ég kominn með ábyrgðarstöðu og ég þurfti að endurmeta mitt hlut- verk og minn tilgang.
Þegar ég fór inn í ÖBÍ áttaði ég mig á því hversu mikil spilling þreifst innan sam- takanna. Hversu hörmulega illa var staðið að húsnæðis- málum og hvernig komið var fram við fatlað fólk á niðrandi hátt. Ég hafði ekki áttað mig á hvernig ástandið var í blokkunum í Hátúni. Aðgreiningin og gettómyndunin sem sam- tök fatlaðra höfðu staðið fyrir árum saman.“
Í yfir tvo áratugi hafa Guðmundar- og Geirfinnsmálin og umfjöllunin þar í kring verið stór partur af lífi Sigursteins. Í heimildarmyndinni Aðför að lögum voru málin krufin til mergjar eftir áralanga þöggun. Hæstiréttur sýknaði á sínum tíma fimm sakborn- inganna af öllum ákæruliðum í endurupptökumáli Guð- mundar- og Geirfinnsmála en endurupptökubeiðni Erlu Bolladóttur var hafnað.
Þegar málin berast í tal verður Sigursteini mikið niðri fyrir.
„Réttlætið náði ekki fram, nema að hluta til. Í mínum augum er þetta mál ekki afgreitt. Enda stóð það ekki til, og hefur aldrei staðið til, að klára málin almennilega. Ljótleikinn í þessu máli er svo hrikalegur og það er raunveruleg hætta á að þessu máli verður aldrei lokið.
Aðalatriðið í þessu öllu saman, það sem má aldr- ei endurtaka sig, er að lögregla og rannsóknaraðilar bjuggu til, eða fabrikeruðu, tvö sakamál. Flæktu inn í það einstaklinga sem þeim þóttu tilvaldir vegna þess að þeir einstaklingar gátu ekki varið sig og voru lengst af útilokaðir frá verjendum sínum. Sökin í þessum málum liggur ekki þar sem hún á að liggja: hjá ríkinu og rannsóknaraðilum.
Ég get skilið að fólk vilji fá skaðabætur. Þessa hugsun að ríkið þurfi að blæða á einhvern hátt. En ég tel að engir peningar geti bætt upp það sem átti sér stað.“
Hefur þú sjálfur einhverjar kenningar um það sem raun verulega gerðist, hver afdrif þessara tveggja manna voru?
„Nei, ég hef aldrei haft neinn sérstakan áhuga á hvað varð um þessa menn. Bæði málin benda jú vissulega til að hvarfið hafi ekki verið með eðlilegum hætti, hvarf Geirfinns þá frekar.
Ef menn hefðu raunverulega viljað upplýsa málið, þá hefðu þeir gert það. En í staðinn var spunninn þessi vefur og allt fór út um þúfur.
Ef það eru einhverjir þarna úti sem bera ábyrgð á hvarfi þessara tveggja manna, þá eru þeir aðilar löngu búnir að taka út sína refsingu. Þeir hafa ekki fengið frið fyrir allri þeirri umfjöllun sem málið hefur fengið, sem ég á vissulega ákveðna sök á. Það er þyngri refsing en nokkur fangelsisdómur.
Ég get ómögulega sætt mig við að eftir allan þennan tíma eigi enn einu sinni að sópa öllu undir teppið. Þetta er svo ótrúlega lítilmannlegt, lélegt og rotið.“
Eitt að lokum. Hefur þú velt því fyrir þér að snúa aftur í fjölmiðla?
„Þetta er reyndar ekki í fyrsta skipti sem ég er spurður að þessu. Ég er opinn fyrir öllu og ég útiloka ekkert. Það er svo margt spennandi sem er hægt að gera í fjölmiðlum. Ég held að ég verði alltaf viðloðandi fjölmiðla á einhvern hátt.
Ég er opinn fyrir öllu sem hefur eitthvað að gera með þetta samfélag sem við búum í. Svo er bara spurning um að finna rétta vettvanginn.“
