Miðflokkurinn, þótt hann neiti að viðurkenna það, stundar nú málþóf um svokallaða Bókun 35. Um er að ræða bókun við samninginn um Evrópska efnahagssvæðið (EES-samninginn) sem var eins konar málamiðlun eftir að EFTA-þjóðirnar neituðu að samþykkja skilyrðislausan forgang EES-reglna að innanlandsrétti.
Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra Sjálfstæðisflokks, segir að málþóf Miðflokksmanna byggi á misskilningi og sé í raun að vega að aðild Íslands að EES. Hann skrifar á bloggið sitt að sama hvað Miðflokksmenn þófa þá breyti það ekki Bókun 35. Hún standi óhögguð og hafi gert frá því að Ísland gerðist aðili að henni fyrir rúmum 30 árum.
„Frumvarpið snýr að EES-lögunum sem Alþingi samþykkti í ársbyrjun 1993 og ætlunin er nú að breyta til að bæta réttarstöðu íslenskra borgara. Alþingi getur hvenær sem er afturkallað breytinguna sem nú er á döfinni og verður samþykkt af miklum meirihluta þingmanna þegar kemur til atkvæðagreiðslu um málið.“
Það sé beinlínis rangt hjá Miðflokksmönnum að halda því fram að Alþingi sé að afsala sér rétti til lagasetningar. Eins verður hægt að láta reyna á þessi lög fyrir íslenskum dómstólum til að fá úr því skorið hvort þau standist stjórnarskrá eða ekki. Ef lögin brjóta gegn stjórnarskrá muni dómstólar víkja þeim til hliðar. Björn segir að í ljósi þessa þurfi að spyrja hvað vaki fyrir Miðflokksmönnum.
„Þegar öllu er á botninn hvolft hlýtur andstaða miðflokksmanna við þetta mál að vera reist á andstöðu við aðild Íslands að EES-samningnum þótt þeir viðurkenni það ekki. Sú andstaða er nefnilega ávísun á stuðning við aðild Íslands að ESB. Hér og í Noregi er aðildin að EES frábær lausn fyrir þjóðirnar til að njóta kjarnaþáttar ESB-samstarfsins, aðildar að sameiginlega markaðnum, án þess að afsala sér ráðum yfir auðlindum til lands og sjávar.“
Bókun 35 er eftirfarandi: „Vegna tilvika þar sem getur komið til árekstra á milli EES-reglna sem komnar eru til framkvæmdar og annarra settra laga, skuldbinda EFTA-ríkin sig til að setja, ef þörf krefur, lagaákvæði þess efnis að EES-reglur gildi í þeim tilvikum.“
Þar með skuldbundu EFTA-ríkin sig til að lögfesta sérstaka túlkunarreglu svo að ef EES-reglur rekast á önnur lög að landsrétti þá gildi EES-reglurnar. Túlkunarreglur eru annars fjölmargar, svo sem lex posterior-reglan sem kveður á um að yngri löggjöf trompi eldri ef til árekstra kemur, lex specialis um að sértækari lög hafi forgang yfir almennari og svo lex superior um að æðri lög hafi forgang yfir óæðri.
EES-samningurinn var undirritaður árið 1992 og bókanir við samninginn teljast óaðskiljanlegur hluti hans. Til að uppfylla skuldbindingu samkvæmt Bókun 35 var lagaákvæði lögfest hér á landi árið 1993 þar sem sagði: Skýra skal lög og reglur, að svo miklu leyti sem við á, til samræmis við EES-samninginn og þær reglur sem á honum byggja.
Síðar kom á daginn að þetta ákvæði dugði ekki til að ná markmiði bókunarinnar. Íslenskir fræðimenn bentu ítrekað á það og það sama mátti ráða af dómum Hæstaréttar. Þar með var Ísland ekki að uppfylla þjóðréttarskuldbindingu sína.
Nú liggur fyrir Alþingi frumvarp til að bæta úr þessu. Þar er lagt til að lögfest verði nýtt ákvæði:
„Ef skýrt og óskilyrt lagaákvæði sem réttilega innleiðir skuldbindingu samkvæmt EES-samningnum er ósamrýmanlegt öðru almennu lagaákvæði skal hið fyrrnefnda ganga framar, nema Alþingi hafi mælt fyrir um annað. Sama á við um skuldbindingar sem eru innleiddar með stjórnvaldsfyrirmælum ef þau eru ósamrýmanleg öðrum stjórnvaldsfyrirmælum.“
Þetta er sama orðalag og í frumvarpi fyrri ríkisstjórnar um sama efni frá árinu 2023 og í samræmi við það ákvæði sem Noregur lögfesti af sinni hálfu til að innleiða Bókun 35, nema hvað að það norska þykir ganga lengra en það sem fyrri og núverandi ríkisstjórn Íslands leggja til. Noregur lögfesti í raun forgangsreglu en Ísland vill lögfesta túlkunarreglu.
Sjá einnig: Lagaprófessor: Þeir sem tala gegn bókun 35 skilja ekki EES og tala gegn réttindum og hagsmunum Íslendinga
Þorgeir Örlygsson, fyrrverandi forseti Hæstaréttar, skilaði álitsgerð vegna Bókunar 35 í maí 2023 þar sem hann komst að þeirri niðurstöðu að frumvarpið takmarki í engu svigrúm löggjafans til lagasetningar og að efni þess fari því ekki í bága við grundvallarreglu íslenskrar stjórnskipunar um að fyrri löggjafarþing geti ekki bundið hendur þeirra sem á eftir koma.
Það sem þessi breyting mun helst gera að verkum er að ef Alþingi ætlar sér að setja ákvæði sem ekki samrýmast lögfestum EES-reglum þá þurfi sérstaklega að aftengja EES-regluna, eða með öðrum orðum þyrfti Alþingi viljandi að fella EES-regluna úr lögum eða taka sérstaklega fram í nýrri lögum að þar sé viljandi farið gegn þjóðréttarlegum skuldbindingum Íslands.
Við getum sett upp einfalt dæmi:
EES-regla segir að allir þingmenn eigi að klæðast rauðu. Reglan er frá árinu 2025 og Alþingi Íslands lögfestir regluna hér á landi árið 2026. Eldri íslensk lög segja til um að þingmenn eigi að klæðast fjólubláu. Þar sem túlkunarregla byggð á Bókun 35 hefur verið lögfest í þessu tilbúna dæmi okkar þá trompar rauða reglan frá EES eldri íslensku fjólubláu regluna.
Árið 2028 kemur ný ríkisstjórn og Alþingi lögfestir reglu um að allir þingmenn eigi að klæðast bláu. Út af túlkunarreglunni þá gildir rauða regla EES áfram, ekki nema Alþingi felli rauðu regluna úr gildi, taki sérstaklega fram í bláu reglunni að henni sé ætlað að ryðja burt rauðu reglunni eða hreinlega nýti löggjafarvald sitt til að fella túlkunarregluna alfarið úr lögum.
Ef túlkunarreglan hefði ekki verið lögfest þá hefði bláa reglan strax trompað þá rauðu á grundvelli túlkunarreglunnar lex posterior – nýtt trompar eldra – og hvort sem túlkunarreglan hefði verið lögfest eða ekki þá hefði Alþingi alltaf þurft að byrja á því að lögfesta rauðu regluna svo til álita kæmi hér á landi hvernig eigi að túlka hana gagnvart öðrum ósamrýmanlegum reglum.
Þar með bindur Bókun 35 ekki hendur Alþingis en gerir þó að verkum að ætli þingið að brjóta gegn EES-samningnum með því að setja ósamrýmanleg lög þá þarf slíkt að vera viljaverk.
Nánar má lesa um Bókun 35 á upplýsingasíðu Stjórnarráðsins.
