Í dag eru liðin 70 ár frá því kjarnorkusprengjunum var varpað á Hiroshima og Nagasaki. Sjálfsagt munu enn hefjast deilur um hvort þessi verknaður var réttlætanlegur, hvort hann bjargaði ef til vill fleiri mannslífum en var fórnað? Og svo er líka spurningin hvort slíkar reikningskúnstir eigi yfirleitt við?
Nútímamenn eiga erfitt með að setja sig í spor stjórnmálamanna sem þurftu að taka skelfilegar ákvarðanir mitt í því allsherjarstríði sem geisaði 1939 til 1945. Það var nánast daglegt brauð að senda fjölda manns í dauðann. Fleiri biðu bana í hefðbundnum sprengjuárásum á Tókíó en dóu í Hiroshima. Ákvörðunin um að nota kjarnorkusprengjuna virkaði kannski ekki eins stór og menn hafa talið síðarmeir.
— — —
Hernaðurinn í Kyrrahafi var miklu hryllilegri en menn grunar, báðir stríðsaðilarnir voru orðnir ónæmir fyrir mennsku hins. Japanir frömdu hroðalega stríðsglæpi, fangar í haldi þeirra voru til dæmis látnir undirgangast viðurstyggilegar tilraunir í nafni vísinda. Bandaríkjamenn vildu helst ekki taka fanga í Kyrrahafsstríðinu; ómennskan var orðin slík að þeir litu á óvininn sem kakkalakka og þaðan af verra.
Baráttuþrek Japana var vissulega mjög veiklað áður en kom að Hiroshima. Margt benti hins vegar til þess að valdamikil öfl í ríkinu vildu berjast til síðasta manns. Stríðsæðið var slíkt að á síðustu misserum stríðsins færðust örvæntingarfullar sjálfsmorðsárásir – kamikaze – mjög í vöxt. Einnig má minna á að fram yfir 1970 voru að finnast japanskir hermenn í felum víða um Kyrrahafið; menn sem héldu að stríðið stæði ennþá yfir og ætluðu ekki að gefast upp.
— — —
Svo er spurningin um hvort Hiroshima hafi verið ætlað að skjóta Sovétmönnum skelk í bringu – sýna fram á hernaðaryfirburði Bandaríkjanna að stríðinu loknu. Það er spurning, en það er líka staðreynd að ákvörðunin um að varpa kjarnorkusprengjunni var tekin í stríðsþreyttum heimi af ráðamönnum sem vildu fyrir alla muni binda endi á ófriðinn. Stórveldisstefna Bandaríkjanna var heldur ekki orðin til á þessum tíma, þeir höfuðu dregist nauðugir viljugir út í stríð í fjarlægum heimshlutum og sátu svo uppi með ábyrgð sem þeir vissu ekki af nokkrum árum fyrr.
— — —
En Hiroshima hafði mikil áhrif á Stalín. Hann var staddur á ráðstefnu stórveldanna í Potsdam þegar hann frétti af árásinni. Stuttu síðar fór Stalín að leggja allt kapp á að afla kjarnorkuvopna fyrir Sovétríkin. Ekki minni maður en sjálfur Beria, greindasti og grimmasti skósveinn hans, var settur yfir verkið.
Margt bendir til þess að Stalín hafi verið að skipuleggja þriðju heimstyrjöldina þegar hann dó 1953. Það hefði orðið kjarnorkustyrjöld. Hins vegar voru eftirmenn hans raunsæismenn sem höfðu ekki löngun til að heyja kjarnorkustríð. Þetta skildi Stalín; undir andlátið var hann farinn að leggja á ráðin um nýjar hreinsanir til að búa flokkinn undir stríð. Í Kúbudeilunni, þegar heimurinn var á barmi kjarnorkustríðs, kaus Krútsjof hins vegar að draga eldflaugar sínar til baka fremur en að eiga hættu á kjarnorkutortímingu.
— — —
Í Kína var Maó og hafði enga slíka fyrirvara. Maó lá ekki á þeirri skoðun sinni að því væri fórnandi að svona þriðjungur mannkyns dræpist í kjarnorkustríði til að koma á heimsbyltingunni. Kína ætti hvort sem er nóg af fólki. Hann var sífellt að nuða í Sovétmönnum að láta sig hafa tækni til að smíða kjarnorkuvopn – eftir að Kínverjar sprengdu vetnissprengu 1967 sagði hann að nú væri Kína orðið vopnabúr heimsbyltingarinnar.
Þetta var á þeim tíma þegar ungir vinstri menn á Vesturlöndum veifuðu litlum rauðum bókum sem innihéldu „hugsun“ Maós formanns. Það orð sem oftast kemur fyrir í þeirri bók er „tortíming“.
— — —
Á sinn skrumskælda hátt varðveittu kjarnorkuvopn friðinn í kalda stríðinu. Auðvitað er spurning hversu siðlegt ógnarjafnvægið var – en það hélt þó í fjóra áratugi. Kjarnorkuvopnin mótuðu andlegt líf eftirstríðsáranna, stjórnmálin, bókmenntirnar og heimspekina; maður sér fyrir sér langa mótmælagöngu, fólk í gefjunar- og álafossúlpum með hornspangagleraugu þrammandi um með mótmælaskilti í rigningu – þyljandi ljóð eftir Jóhannes úr Kötlum og Blowing in the Wind eftir Dylan.
Winston Churchill sagði að hægt væri að súmma CND (Campaign for Nuclear Disarmament) upp í tveimur orðum: Treystið Kreml!
— — —
Merkilegt rannsóknarefni er hvernig Japanir notuðu Hiroshima til að forðast að horfast í augu við glæpaverk sín í heimstyrjöldinni – sem nokkurs konar skálkaskjól. Sagnfræðingurinn Ian Buruma skrifaði um þetta merkilega bók sem nefnist The Wages of Guilt. Hún fjallar um hvernig öxulveldin, Japan og Þýskaland, gerðu upp sakirnar eftir stríðið – eða forðuðust að gera það.
Fyrir Japani hefur Hiroshima verið helsta tákn styrjaldarinnar, tákn um píslarvætti. Það hefur verið notað til að sýna fram á að Japanir hafi í raun verið fórnarlömb í stríðinu; að það hafi verið þeir sem þjáðust.
Ekkert er auðvitað fjær sannleikanum. Fátt er viðbjóðslegra en hernaðarandinn og ofstækið sem ríkti í Japan á tíma styrjaldarinnar. Glæpaverk japönsku herjanna voru mörg og margvísleg; japönsku herirnir eru taldir hafa slátrað 35 milljónum manna í Kína, Malasíu, Burma, Filippseyjum, Vietnam, Kambódíu og Indónesíu – að miklum hluta óbreyttum borgurum.
— — —
Löndin sem þeir hernámu voru hneppt í þrældóm, íbúarnir látnir strita fyrir herraþjóðina. Þrjátíu prósent stríðsfanga sem lentu í vist hjá Japönum létu lífið vegna illrar meðferðar. Læknar stunduðu hroðalegar „vísindatilraunir“ á föngum. Mörg hundruð þúsund konur voru neyddar til vistar á vændishúsum japanska hersins þar sem voru stundaðar skipulagðar nauðganir.
Siðferðinu hafði verið snúið svo á hvolf að morð töldust dyggð í japanska herveldinu – nokkurs konar íþrótt. Meðan á fjöldamorðunum hroðalegu í Nanking stóð fóru tveir ungir japanskir liðsforingjar í keppni um hver gæti safnað fleiri höfuðleðrum. M náði 106, N náði 105. Frá þessu var sagt í blöðum í heimalandinu með glaðhlakkalegum fyrirsögnum.
Í Nanking slátruðu japanskir hermenn allt að 360 þúsund saklausum íbúm síðla árs 1937 og snemma árið 1938. Talið er að um 80 þúsund konum hafi verið nauðgað á þessum tíma. Margar þeirra voru þvínæst drepnar af kvölurum sínum.
Það var til að binda enda á þetta stríðsbrjálæði að kjarnorkusprengjunum var varpað. Það kom aldrei annað til greina en að neyða Japani til skilyrðislausrar uppgjafar – rétt eins og ekki var hægt að semja við Þjóðverja.
— — —
Ian Buruma rekur deilur um að komið yrði upp „horni árásaraðilans“ í hinu gríðarmikla friðarsafni í Hiroshima. Þar var ætlunin að yrðu rakin glæpaverk Japana í heimstyrjöldinni. Þessu var hafnað. Japanir vildu halda í mýtuna um sakleysi sitt – eða þá hugmynd að þjóðin hafi hreinsast vegna Hiroshima.
Þeir töldu ekki henta að setja atburðinn í samhengi. Það er betra að líta á hann sem einstakt fólskuverk. Ennþá einkennir þetta mikið af umræðunni um Hiroshima – út um allan heim.
— — —
Buruma segir frá verksmiðju sem framleiddi eiturgas og var staðsett á eyjunni Okunojima stutt frá Hiroshima. Mörg þúsund starfsmenn, konur og börn, létu lífið við framleiðslu þessara efna. Þau voru síðan notuð í Kína og þar dóu 80 þúsund manns af völdum þeirra. Hluti af eitrinu var geymt í Hiroshima. Verksmiðjunni var haldið svo leyndri að eyjan beinlínis hvarf af landakortum eftir stríðið.
Hver er munurinn, er það stigsmunur eða alls enginn munur?
— — —
Merkilegt er líka hvað tók við í hernámi Bandaríkjamanna eftir stríðið. Hernámsliðið var heldur slappt við að gera upp sakirnar; stór reikningsskil voru einhvern veginn ekki í eðli hinna bjartsýnu Bandaríkjamanna. Keisarinn fékk að sitja áfram. Stríðsglæpamenn fengu stutta dóma eða sluppu við réttarhöld.
Bandaríkjamenn höfðu heldur ekki áhuga á að mergsjúga Japan – ólíkt því sem Sovétmenn gerðu við hernámssvæði sín. Batinn var ótrúlega skjótur. Það var dælt út peningum í fjárhagsaðstoð;fljótt komust á laggirnar lýðræðisstjórnir, bæði í Japan og Vestur-Þýskalandi. Aðeins fáum árum síðar voru þessi lönd komin í hóp auðugustu ríkja í heimi.
— — —
Hiroshima hefur verið haldið á lofti sem tákni um hreina illsku. Vissulega breyttist heimurinn þegar menn fréttu fyrst af þessu skelfilega vopni. En það er auðvitað merkilegt að kjarnorkuvopn hafa ekki verið notuð síðan í lok Kyrrahafsstríðsins. Í 60 ár hefur beiting þeirra verið algjört tabú. Það má færa rök fyrir því að ógnarjafnvægið milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna hafi komið í veg fyrir meiriháttar átök í kalda stríðinu – jafnvel þriðju heimstyrjöldina.
Hins vegar ber það ekki vott um mikla visku að enn sé haldið áfram að þróa þessi vopn í heimi þar sem ógnirnar eru allt annars eðlis en í kalda stríðinu
— — —-
Alain Resnais gerði kvikmyndina Hiroshima Mon Amour. Þetta var á blómaskeiði listrænnar kvikmyndagerðar á árunum 1950 til 1960. Þetta er ekta kvikmyndaklúbbsmynd; svona bíómyndir eru ekki gerðar lengur. Því miður.
Samt er hún mjög áhrifarík ef maður gefur sér stund til að horfa: fjallar um ástarævintýri japansks manns og franskrar konu nokkra daga í Hiroshima – með afskaplega ljóðrænum texta eftir Margurite Duras, en inn í er fléttað myndum af hörmungunum eftir sprengjuárásina, rústunum og fólkinu þar. Myndin er full af tilvistarangist eftirstríðsáranna; Hiroshima er lýst eins og endalokum hins siðmenntaða heims.
(Greinin er byggð á fyrri skrifum sem hafa birst hér á síðunni en stuðst við grein eftir Max Hastings og bók Ians Buruma The Wages of Guilt.)
