Greinin birtist í helgarblaði DV 15. janúar

Hjónaband á Íslandi er skilgreint sem hjúskapur tveggja einstaklinga, óvígð sambúð sömuleiðis. Píratar vilja breyta þessu og stefna á að leggja fram þingsályktunartillögu um breytingu á hjúskaparlögum til að afnema fjöldatakmarkanir í hjúskap og sambúð. Þessi hugmynd hefur vakið nokkra athygli og telja margir að þarna séu Píratar að stefna að lögleiðingu fjölkvænis hér á landi.

Björn Leví Gunnarsson segir að hugmyndin sé ekki að hrófla við klassískum hugmyndum um hjónaband heldur afnema þær hugmyndir úr lögum svo ráð sé gert fyrir fjölbreyttara sambúðarformi landsmanna.

Ekki einskorðað við tvo

„Ég bjóst svo sem við því að þetta yrðið eitthvað misskilið. Ég er að hugsa þetta meira sem aðskilnað lagalegs hjúskapar og líkamlegs hjúskapar. Hið opinbera veitir ákveðin réttindi og þess háttar til fólks með lagasetningu og gerir þá ákveðnar kröfur um skráningu á móti. Það þýðir ekkert endilega að þessar klassísku hugmyndir sem við höfum um hjónaband eigi við um það sem hið opinbera fjalli um í lögum,“ segir Björn. Vísar hann þar til þess að persónuhögum einstaklinga fylgi réttindi og skyldur. Hjón eru með gagnkvæman erfðarétt, hjón sem og einstaklingar í skráðri sambúð geta talið sameiginlega fram til skatts, einstæðir foreldrar njóta ákveðinna réttinda og svo framvegis. Hins vegar ættu þessi réttindi ekki að vera einskorðuð við tvo óskylda einstaklinga.

Kemur ekki við

Bendir Björn á að áður hafi hjónaband verið skilyrt við sambönd milli karls og konu en því hafi nú verið breytt þannig að það gildi um tvo einstaklinga óháð kyni. Þessar hugmyndir hafi komið frá vissu gildismati og samfélagslegum skilningi á hugmyndinni um hjónaband.

„Þetta snýst meira um það að aðskilja þennan skilning. Fólk geti verið í klassískum hjónaböndum í sínu lífsskoðunar- eða trúfélagi og það komi hinu opinbera bara nákvæmlega ekkert við. Ef fólk vill fylgja klassískum hugmyndum og gildum þá er það í fínu lagi.“

Systkini í skráðri sambúð

Hins vegar geta þau réttindi sem eru einskorðuð við hjón, sambúðaraðila og jafnvel einstaklinga vel átt við um fjölbreyttari aðstæður.

„Fjögur systkini geta keypt saman hús en geta ekki skráð sig í sambúð í húsinu sem þau eiga saman og fengið sameiginleg réttindi vegna þess, réttindi á borð við tiltekin skattaréttindi, svo sem samnýtingu persónuafsláttar.

Annað dæmi er að einstætt foreldri með börn, sem er að fá ákveðinn stuðning og réttindi sem umsjónaraðili barna á sínu heimili, missir þessi réttindi þegar barnið verður átján ára, þrátt fyrir að aðstæður á heimilinu hafi ekkert breyst. Barnið býr enn heima og er kannski í námi og alveg á framfæri foreldris eftir sem áður. Barnið er þá komið með sinn eigin persónuafslátt sem það er ekki að nýta í náminu og með þessum breytingum sem er verið að leggja til væri hægt að halda áfram að nýta þessi samheimilislegu réttindi, eins og skattkort og þess háttar.

Svo eru það skyldir aðilar sem mega ekki skrá sig með sameiginlega ábyrgð á fjárhag því þeir eru skyldir og það er greinilega eitthvað agalegt gagnvart hinu opinbera út af skyldleikanum því hið opinbera virðist skilgreina sambúðarform sem eitthvað kynferðislegt.“

Ef breytingarnar ná fram að ganga getur fólk enn gengið í klassískt tveggja manna hjónaband samkvæmt sínu gildismati. „En þeir eiga ekki að segja til um hvernig aðrir sem aðhyllast aðra hugmyndafræði eigi að haga sér. Ég er ekki að heimta að aðrir fari eftir minni trú, heldur styð ég aðra í að fara eftir sinni.“

Fleiri en tveir foreldrar

Björn sér fyrir sér að þessar breytingar nái einnig til uppeldis barna. Þar geti margir komið að uppeldinu og ætti að vera frjálst að ættleiða börn, hafi þeir áhuga á því.

„Bara alveg eins og það er núna. Segjum sem svo að við séum með einstætt foreldri og systkinahóp sem leigir saman, eða kaupir saman, og þau sjá sameiginlega um viðkomandi barn eða börn þó þau séu ekki blóðforeldrar. Í dag þekkist flókið fyrirkomulag, til dæmis í gegnum ættleiðingar á barn kannski tvo blóðforeldra og síðan tvo lagalega foreldra. Börn sem eiga marga að eru ef eitthvað er öruggari. Þau eru með fleiri að baki sér til að styðja þau í gengum lífið.“

Þetta gæti vissulega orðið flókið ef til forræðisdeilna kæmi en það eigi að vera fólki í sjálfsvald sett hvernig það hagar hlutunum.

„Við treystum fólki almennt til að taka ákvarðanir um þær ábyrgðir sem það axlar.“

Eins þyrfti að breyta helmingaskiptareglu í hjúskap,en það ætti ekki að reynast flókið í framkvæmd.

Áfram viðurlög

Samkvæmt hegningarlögum eru viðurlög við fjölkvæni, einkum ef annar aðili hjónabands er grandlaus um að hinn sé þegar í hjúskap.

„Ef einhver giftist aðila sem þegar er giftur þá varðar það þyngri refsingu ef gifti aðilinn greindi hinum ekki frá. Það er alveg eðlilegt að hafa slík bönn þar sem ekki allir eru samþykkir, látnir vita. Þetta snýst ekki um þetta klassíska form hjónabands sem fólk kannski les úr þessu heldur bara réttindi og skyldur gagnvart lögum.“

Allt eða ekkert

Eins geti verið að fólk vilji skrá sig í sambúð eða ganga í hjónaband en kæri sig ekki um lagalegar afleiðingar sem slíkt hefur í för með sér.

„Þetta á ekki að vera svona „allt eða ekkert“ eins og það er núna heldur eru viss atriði í þeim réttindum eða skyldum sem fólk í hjónaböndum eða sambúð fær sem þau vilja kannski undanskilja úr því sambandi.“

Dæmi um það er til dæmis hjón sem vilja ekki vera með sameiginleg fjármál eða einstætt foreldri sem fer í sambúð án þess að maki taki þátt í fjárhagslegum skuldbindingum gagnvart barni.

Frjálst lögheimili

Í greinargerð með þingsályktunartillögunni er líka tekið fram að hjón ættu ekki að þurfa að vera með sameiginlegt lögheimili

„Ég sé það til dæmis bara í fjölskyldunni hjá mér. Ættingi minn var vélstjóri og var skikkaður af útgerðinni til að flytja í heimabæ útgerðarinnar. En konan hans sagði bara þvert nei, hún vildi ekki flytja úr sínu sveitarfélagi. Ef hann vildi enn sem áður flytja sitt lögheimili þá þýddi það að hann hefði þurft að skilja.“

Eftir sem áður geti löggjafinn sett skilyrði um sameiginlegt lögheimili hvað tiltekin réttindi varðar en einstaklingurinn hefði þá val um að velja eða hafna þeim réttindum og frjálst val um lögheimili.

Valkvæð réttindi

Fyrirkomulagið í dag valdi því gjarnan að fólk missi réttindi með því að skrá sig í sambúð. Til dæmis fellur heimilisuppbót öryrkja niður í sambúð og réttindi einstæðra falla niður. „Sum réttindi skerðast þegar fólk fer í sambúð, kannski að einhverju leyti réttilega en það skerðir réttindi einstaklingsins og gerir ráð fyrir að hann sé fjárhagslega upp á maka sinn kominn en slíkt fyrirkomulag hvetur bókstaflega til þess að fólk skrái sig ekki í sambúð.“

Fólk eigi að geta valið sér sambúðarform og tekið svo ákvörðun um hvort sóst verði eftir réttindum eða skyldum sem því formi getur fylgt.

„Það er bara viðbótarskuldbinding sem þið gerið ykkar á milli – eða ekki.“

Áhugaverð gagnrýni

Björn segir að gagnrýnin á þessa hugmynd hafi verið áhugaverð.

„Hún hefur verið mjög áhugaverð. Bæði er það fólk sem virðist skilja hvert þessi hugmynd er að fara og kemur með dæmi um það hvar kerfið hefur verið að vesenast, eins og í dæminu um sambúð systkina. En svo er það fólk sem fer alveg í hina áttina og spyr eitthvað á borð við: Hvað næst, að menn fái að giftast hundinum sínum?“

Fjölkvæni þekkist

Þó svo þessi tillaga fjalli ekki beinlínis um fjölkvæni þá fylgi henni þó að slíkt yrði heimilt hér á landi og slíkt fyrirkomulag sé ekki óþekkt í heiminum.

„Fjölkvæni þekkist víða í heiminum og jafnvel eru samfélög þar sem sambúð tveggja heyrir til undantekninga. Það er því framkvæmt á ýmsan hátt um heiminn en þó held ég að oftast séu einhverjar takmarkanir gerðar, til dæmis á hversu marga karla kona má eiga og öfugt. Eða það er mismunandi hvað konur mega eiga marga maka og karlar.“

„Ég sé þetta ekkert flókið fyrir mér. Ef þetta væri unnið handvirkt gæti þetta verið flókið en við erum með tölvur og tækni sem geta haldið utan um þetta og þetta ætti ekki að vera það flókið framkvæmdar.

Ég er ekki í þeim pælingum að koma upp fjölhjónaböndum. Þetta er afleiðing af dæmum sem ég hef séð í gengum tíðina, ýmissa skringilegra atriða sem maður hefur rekist á á lífsleiðinni.

Þetta snýst um að réttindin og skyldurnar sem fylgja sambúðarformum séu aðgengileg fyrir alla. Mér finnst þetta vera einföldun á kerfinu og tryggja að fleiri fái aðgang að þeim réttindum sem þau ættu að geta fengið.

Núverandi kerfi er takmörkun á því að fólk geti nýtt sér þau réttindi sem hafa verið bundin við hefðbundinn hjúskap eða sambúð tveggja einstaklinga.“