Við þráum öll að vera partur af einhverju stærra, hafa hlutverk og tilgang í lífinu, að á okkur sé hlustað, að það sé tekið mark á okkur, að tilvist okkar sé viðurkennd,“ segir Héðinn Unnsteinsson er sérfræðingur í stefnumótun hjá forsætisráðuneytinu og formaður Geðhjálpar.
Héðinn er að hætta störfum í Stjórnarráðinu um áramótin eftir fimmtán ára starf, þrjú ár í heilbrigðisráðuneytinu og tólf ár í forsætisráðuneytinu.
„Ég er reyndar búin að vera í þessu frá 1995 þegar að þáverandi framkvæmdastjóri Geðhjálpar hringdi í mig og bað mig að koma með sér í Fjölbraut í Ármúla til að tjá mig um mína reynslu.“
Merkimiðarnir
„Ég var greindur með geðhvörf þegar ég var 22 ára en með árunum hef ég tileinkað mér allt aðra skoðun á sveiflunum, orkunni en ég gerði fyrst í handleiðslu fyrstu geðlæknana sem ég kynntist. Fyrir mér var þetta andlegt ferðalag.“
Héðinn segir umhugsunarvert í nútímanum hversu fljótt “merkimiðar eru límdir á fólk”, tilbúin hugtök sem verða hluti af sjálfsmyndinni og áliti annarra.
„Ég held að það megi varlega álykta að um 7%, af þeim 52 árum sem ég hef lifað, séu lituð af einhverju sem kalla mætti frávik eða ójafnvægi. En hvað með hin 83% sem voru laus við allt slíkt?“
61 þúsund á þunglyndislyfjum
Héðinn segir allar þessar greiningar í dag farnar að lita orðræðuna og ekki bara það.
Hugtökin breyta hugmyndum fólks um sjálft sig að slíku marki að oft sé samtal hafið á að greina frá meintum huglægum frávikagreiningum áður en fólk kynnir sig með nafni.
„Greiningar eru nú að nálgast 600 og við hafa bæst (eðlilegu) frávik frá meintu mannlegu normi t.a.m. sorg. Það er hægt að fá greiningu við öllu frá hverfandi normi sem er e.t.v., a.m.k. samkvæmt nýjustu bók Dr. Gabor Mate (the myth of normal) ekki til.“
Hann bendir á að 61 þúsund manns á Íslandi taka þunglyndislyf.
„Orsakaþættir geðheilsu eru ákaflega margir. Ég vil helst halda mig við forskeytið “geð” er kemur að geðheilsu en einhverjir fræðimenn stungu inn hugtakin “andlegt heilbrigði” sem fólki finnst e.t.v. betra að nota en allt er þetta sami hluturinn eða sami hugurinn öllu heldur“
Við hristum hausinn núna en eigum eftir að gera það aftur
Héðinn segir erfitt að mæla geðheilsu Íslendinga. Rófið í hans huga er eitt, frá geðheilsu að geðröskun og öll séum við stödd á þessu rófi. Það blasi hins vegar við þjóðinni og í raun a.m.k. Vestrænum löndum sú þversögn að þrátt fyrir aukna umræðu og ákveðnar framfarir fjölgi verulega þeim sem missa virkni og hlutverk í samfélaginu vegna geðraskanna.
„Öryrkjar á Íslandi árið 1990 voru 7506 og af þeim voru 2296 öryrkjar vegna geðfötlunar. Örorka er þrískipt, líkamlegri fötlun, þroskahömlun og geðfötlun. En geðfötlunin er sú eina þeirra sem er afturkræf, í það minnsta í sumum tilfellum.
Fólk með geðfötlun hefur misst virkni og vinnu, farið á endurhæfingarlífeyri og þaðan á örorku. En fólk getur náð virkni aftur og orðið virkt á vinnumarkaði. Það eru fjölmörg dæmi um það.“
Héðinn segir að tölur í dag sýni aftur á móti að fjöldi öryrkja og fólks á endurhæfingarlífeyri sé 24 þúsund ,og þar af eru 40% vegna einhvers konar geðraska, sem hann segir gríðarlega aukningu.
„Fyrsta greiningarskapalónið kom fram 1883 og hljóðaði upp á sex greiningar. Geðlæknisfræðin hefur aðeins fengið tvenn nóbelsverðlaun á 112 árum og seinni þeirra voru veitt 1949 fyrir framheilanám.
Við hristum hausinn yfir því sem gert var fyrir 50 árum en ég get lofað þér því að eftir önnur 50 ár munu einhverjir hrista hausinn yfir mörgu því sem við erum að gera í dag.“
Snjalltæki af hinu góðu en með skuggahliðar
Hvað telur Héðinn að valdi þessari fjölgun, í það minnsta hinni tölfræðilegu fjölgun?
“Mér finnst þriggja fasa kenning Björns Hjálmarssonar barnageðlæknis góð. Í fyrsta lagi býr ekki stórfjölskyldan ekki lengur saman undir einu þaki. Í annan stað fóru konur réttilega og markvisst út á vinnumarkaðinn og karlmenn stigu ekki nægilega vel inn í hlutverk þeirra á heimilinum og í þriðja lagi eru það gríðarlegar samfélagslegar breytingar vegna tækni- og snjallvæðingar.
Tölur frá Bretlandi frá 2020 sýna að fólk flettir upp í snjalltækjunum 58 sinnum á dag og eyði þar að meðaltali 4 klukkustundum á sólarhring og mér skilst að þessar tölur hafi enn hækkað.“
Héðinn telur að innsæi okkar, læsi í félagslegar aðstæður, samskiptahfni og e.t.v. samhygð hafi hafi minnkað, a.m.k. breyst hratt.
„Allar þessar tækniframfarir eru af hinu góða en hafa líka sínar skuggahliðar,“ segir Héðinn.
„Við gætum, án efa aukið lífsánægju okkar með aukinni nærveru. Samskipti okkar hafa þróast í auknu mæli í fjar-skipti og slíkt kann að skapa ákveðið rof í samfélaginu. Það þarf meira jafnvægi á fjölmörgum sviðum, ekki síst hvað varðar kynjahlutfall í samfélaginu, því það er svo mikilvægt að börn upplifi fjölbreytileika.
Engu að síður er það ákveðin þversögn að lofa fjölbreytileika en vilja steypa fólk í ákveðin mót á sama tíma. Þeirri þróun aðskilnaðarorðræðunnar að sjá það sem skilur okkur frá sammennskunni og skilgreina okkur út frá einstaklings-einkennum á undan því sem við eigum sameignlegt ættum við að reyna vinna gegn.
Í ljósi sögunnar veltir Héðinn því fyrir sér hvort vanmáttur, að vera ekki nógu góð/ur, einkenni þjóðarsálina. Eilíf keppni út frá stöðu, virði og efni sem öllu ræður?
„Við erum alltaf að leita að ytri viðurkenningu, í mismiklum mæli þó og ein birtingarmyndin er “ákefð” þjóðarinnar fyrir viðurkenningu útlendinga, „how do you like Iceland“ . En slíkt kvu á margan vera einkennandi fyrir eyjaskeggja almennt.
Erum mannverur á vegferð
Héðinn segir heilann búa yfir óendanlegum tengingarmöguleikum og getan til að mynda ný tengsl haldist alla ævi.
„Ég vil helst alltaf fá minn skáp í sundi en við getum skipt um skáp í sundlauginn okkar, við getum skipt um skoðun og við getum skipt um vinnu. Við getum breyst. En stundum verða þessir hugsanaferlar eins og skotgrafir og fólk býr við hugsanalúppur.
Allir kannast við slíkt, í mismiklum mæli. Og þunglyndi er að stórum hluta ekkert annað en síendurteknar neikvæðar hugsanir.“
Hann telur að geðlæknisfræðin hafi alla tíð staðið frammi fyrir erfiðum þekkingarlegum vanda.
„Greining klínísks þunglyndis miðast til dæmis við tíu megineinkenni og þú þarft að hafa fimm þeirra til að teljast þunglyndur ef einkennin eru i tvær vikur eða lengur. En hvað ef þú ert fimm og ég aðeins fjögur? Hvort okkar er þá “veikt”“
Héðinn bendir á að allar geðgreiningar séu greiningar á einkennum og byggi ekki á meinafræði. Hann spyr hver geti svarað hvenær vanlíðan breytist í þjáningu og hvar hvoru tveggja endar og verði skilgreint frávik? Hver metur það og á hvaða forsendum?
„Það er engin röntgenmynd, engin þvagprufa, blóðprufa eða annað hlutlægt. En líðan okkar og tilvist er alltaf til staðar; vitund okkar undir niðri lögum hugsana og hegðunar og það er svo margt sem getur stutt okkur sem mannverur á þeirri vegferð sem við göngum öll saman”
Aukning sjálfsskaða og sjálfsvíga hjá börnum
„Það er auðvitað misjafnt fólk í kerfinu, en allir eru að reyna að gera sitt allra besta við erfiðar aðstæður. Við gleymum því stundum að opinber útgjöld eru fasti (núna í um 1.700 Ma.kr) og við sem samfélag getum ekki gert allt – það þarf að vera jafnvægi í að gefa og þiggja.
Heilbrigðiskerfinu má skipta í fimm línulega hluta: heilsueflingu, forvarnir, snemmskoðun, meðferð og endurhæfingu. Um 98% af þeim 320 milljónum sem við fjárfestum í opinberri heilbrigðisþjónustu fer í meðferð og endurhæfingu. Afleiðingaendann, eftir að vandi er komin upp.
Héðinn bendir á að tölur um líðan barna í 8, 9 og 10 bekk, sýni að þau sem meta geðheilsu sína góða eða mjög góða samkvæmt rannsóknum Rannsókna og greininga, voru árið 2014 81% en það hlutfall sé nú á þessu ári 57%.
„Við sjáum einnig aukningu í sjálfsskaða og sjálfsvígum hjá börnum og ungmennum, sem sýnir að börnunum okkar virðist líða sífellt verr. Það voru 26 dauðsföll í fyrra í aldurshópnum 18 til 29 ára, þar að 18 urðu vegna sjálfsvígs eða of stórs skammts en þetta tvennt helst oft í hendur.
Við tökumst að stórum hluta á við líðanina með lyfjagjöf sem hefur margfaldast, ADHD lyf, þunglyndislyf, róandi lyf og svefnlyfjum fyrir þetta unga fólk.“
Héðinn er sammála Sæunni Kjartansdóttur, sálgreini sem hefur lagt áherslu á mikilvægi tengslamyndunar foreldra og barna fyrstu 1.000 daga tilverunnar og leggur áherslu á að stjórnvöld eiga að gera allt til að hjálpa foreldrum að vera eins mikið og unnt er með börnum sínum fyrstu tvö árin.
„Þau er mikilvægt á tíma tengslamyndunar og málþroska. Ef þú færir á Litla-Hraun og veltir fyrir þér sögu þeirra manna sem þar dvelja kæmistu án efa að flestir þeirra kunna að hafa búið við erfið fyrstu ár og tengsl við aðra auk málþroska ekki fengið að gróa í nægilega mildum jarðvegi sem kann svo aftur að hafa litað samskipti þeirra við sjálfa sig, aðra og æðri mátt alla tíð.“
Hann bendir einnig á að hver skjólstæðingur á geðdeild kosti u.þb. 210 þúsund krónur á sólarhring.
„Ég er sannfærður að með góðri og vel útfærð samfélagsgeðþjónustu sé hvoru tveggja hægt að bæta þjónustu og lífsgæði notenda og aukin heldur að nýta opinbert fé betur. Við eigum eigum að stefna að því að hlúa að einstaklingum sem upplifa geðrænar áskoranir eins mikið og við getum úti í samfélaginu.“
Enn fordómar
Héðinn segir enn tölverða fordóma í samfélaginu gagnvart fólki með geðrænar áskoranir og því þurfi að vinna í.
„Við getum aldrei upprætt alla fordóma en við getum unnið með þá mismunun sem ætíð í gegnum orð og athafnir er birtingarmynd fordóma.
Sumt hefur lagast mikið samkvæmt nýjustu könnunum en annað ekki.
Sem dæmi má nefna er að afstaða okkar gagnvart einsaklingum með þunglyndiseinkenni er betri nú en fyrir 15 árum en það hafa orðið litlar breytingar varðandi einstaklinga með geðklofaeinkenni. Mín upplifun af kerfinu síðustu 30 ár er að sjúklingum hefur, fjölgað, þeir greinast yngri og innlagnir á spítala hafa aukist en dvölin styst verulega. Lyfjakostnaður hefur margfaldast gríðarlega.“
Héðinn segir stjórnkerfi okkar (eða kannski er betra að segja þjónustukerfi) almennt ganga út á að hámarka almannaheill með því að takmarka frjálsan vilja einstaklings.
„En hver skilgreinir hvað eru almannaheill? Það er hlutverk kjörinna fulltrúa á Alþingi sem við framseljum þjónustuumboð til á fjögurra ára fresti. Við erum 376 þúsund manns með 12 ráðuneyti til framkvæmda vilja Alþingis, með 12 kennitölur sem gera málin snúið því hvert ráðuneyti er sérstakt stjórnvald. Það er aldrei skrifað í fundargerðir ríkisstjórnar að mál hafi verið samþykkt, bara að það hafi verið rætt. Síðan tekur hver og einn ráðherra tekur sína ákvörðun.
Ofan (eða undir öllu heldur) á þessi 12 ráðuneyti eru 160 ríkisstofnanir og 64 sveitarfélög til að þjónusta okkur íbúana. Og þú getur rétt ímyndað þér flækjustigið í þessu kerfi sem er lóðrétt á meðan að áskoranirnar er að verða sífellt láréttari.“
Ekki vald – þjónusta
Hann segir vissulega vera viðleitni til breytinga og framfara meðal kjörinna fulltrúa og stjórnvalda.
„En við festumst oft í kúltúr og strúktúr þessara heilda sem fáir þora að hrófla við og því gengur margt hægt og margir eru þeirrar skoðunar að þjónustan væri betri ef skipulagsheildarinnar væru færri og stærri. En allt á þetta jú að ganga út á þjónustu, ekki satt?“ E.t.v. ættum við að leggja til breytingar á orðræðunni: Löggjafarþjónusta, Framkvæmdaþjónusta og Dómsþjónusta í stað, löggjafarvald, framkvæmdarvald og dómsvald? Þá þyrftu við einnig að temja okkur að tala um þjónustuþing í stað löggjafarþing en enn sama Alþingið.
“Á tímum þar sem sjálfbærni og loftslagsmál eru lykilmálaflokkar framfara og viðhalds mannkyns finnst mér annað stór málaflokkur sem gnæfir yfir okkur fá minni athygli og það er ójöfnuður og misskipting í samfélögum okkar”
„Lítum á Bandaríki nútímans. Þetta unga kraftmikla land með sinn þversagnakennda menningarheim sem hefur leitt svo stóran hluta heimsins á mörgum sviðum. Þjóð sem byggir á um 8 kynslóðum landnema sem tóku vald og eiga stærstan þátt í að móta heim fjölbreytilega en oft gleymist að áður í alla vega 23 þúsund ár bjó á landinu önnur þjóð og þjóðir sem við evrópubúar tókumst að stærstum hluta við með kalvinískum prestum og púðri.
Margt var í þeim eldri samfélögum og hópum mun göfugra. Þeir skildu til dæmis aldrei eignarréttinn, sem við erum svo upptekin. Upplifðu sig sem heild í auknu mæli, refsuðu öllum ættbálknum fyrir einsatklingsbrot osfrv.
Í vikunni var lýst yfir neyðarástandi í Los Angeles vegna fjölda heimilslausra, þá varð mér hugsað til samhyggju ættbálka frumbyggja“
Héðinn segir áhugavert að miðað við 315 þúsund ára sögu okkar sem hins vitiborna manns (Homo Sapiens) að við séum ekki á betri þróunar- og vitundarstað en raun ber vitni.
Margir samhangandi þættir
Héðinn segir félags- hagfræðilega orasakaþætti gríðarlega mikilvæga þegar kemur að geðheilsu.
„Hver er staða þín í samfélagin? Býrðu við skort? Býrðu við ójafnvægi, áttu við fíknivanda eða geðröskun að stríða? Býrðu einn? Einvera er stór orsakaþáttur.“
„Hvernig lítur hversdagurinn þinn út? Ertu í tengslum við marga? Býrðu með öðrum eða einn? Áttu börn? Ertu í sambandi?
„Allir þessir þættir skipta máli og vænlegast er að vera í góðu sambandi við sjálfa sig og aðra og æðri mætti (hvernig sem hver skilgreinir slíkan kærleika), hver sem sú skilgreining er. Að vera partur af náttúrunni, partur af fjölskyldu eða einhvers konar heild.“
Hvert er virði manneskju?
Héðinn segir að þótt það sé hæglega unnt að ganga of langt sé það eðlilegt að sækjast eftir ytir viðurkenningu, til dæmis að einhver viðurkenni tilvist þína með því að heilsa þér á götu.
„Í eilífri eðlislægri viðleitni okkar til samanburðar og samkeppni virðumst við hafa búið við ákveðna meinloku í hundruðir ára er við ákvörðum stöðu (status) í hópnum. Við virðumst ákvarða stöðu einstaklinga í hóp útfrá eign og efni. Hvað áttu af efni? M.ö.o. við staðsetjum hvert annað um of út frá eignum og efni. Virði manneskjunar kann svo að taka mið af stöðu hennar þegar manngildi er það sem ætti að skipta öllu. Við sjáum þessa efnisvæingu í ákveðnu “flökti” hugtaka “milli heima”, s.s.
Þegar einstaklingar í fréttum “frumsýna” kærasta og kærustur þrátt fyrir að mörg ár séu síðan viðkomandi kom í heiminn.”
Héðinn segir mikinn misskilning að við þurfum alltaf bregðast við öllu. Við eigum ávallt okkar innri viðbrögð við öll skynáreiti, en eigum að eiga val um hvort við færum það áreiti út og gerum það að kommenti, like-i, stöðufærslu og andsvari. Ef einhver segir að ég sé hálfviti er í góðu lagi að ég svari því ekki og bregðist ekki við.
Viðbragð kann að vera of útbreitt viðbragð í okkar rafmögnuðu tilveru.
„Við vitum ekki hvernig annað fólk upplifir heiminn. Við mennirnir gerðum heiminn merkingarbæran. Hann þarf ekkert að vera það. Hann kemst af án okkar. Þar næst vildum við með okkar fjölvirka heila skilja heiminn og eigin tilvist betur og mótuðum okkur mælieiningar, metra, gramm o.s.frv. Undanfarið hefur mér virst eins og þriðja stiginu sé náð og við viljum stýra og dæma heiminn, jafnvel þótt við á endanum stjórnum ekki miklu og jafnvel engu. Allt kann þetta að eiga upptök sín í ótta, ótta við að hafa ekki stjórn, ótta við dauðleika. Alltaf að reyna að hafa stjórn á hlutum sem við höfum í raun enga möguleika á að hafa stjórn á.“
Héðinn leggur til að við skiptum okkur af færru.
„I“ en ekki „We“
„Ég er ekki að segja að við eigum aldrei að skipta okkur af neinu en kannski getum við hægt á. En okkar unga fólk, Instagramkynslóðin, er að fara í þveröfuga átt. Við erum alltaf að sækjast eftir einhverju sem við vitum kannski ekki alltaf hvað er. Bara eitthvað nýtt – eitthvað til að fylla “holuna” sem kann jú e.t.v. á endanum að fyllast best innan frá“
Héðinn tekur dæmi um orðræðuna sem er svo ríkjandi.
„Ég tók einu sinni þá ákvörðun að nota ekki fjóra sagnir í viku. Þær eru: Að vilja, langa, finnast og halda. Þetta eru gríðarlega algengi sagnorð í íslenskri tungu og þú ferð ekki í gegnum einn dag án þess að heyra nánast allar.
Við þurfum að ná samfélaginu okkar saman en það er erfitt þegar að öll þess öpp byrja á „I“ en ekki „We“. Og gervigreindin ýtir á þessum tímum undir að gera einstaklingsnálgunina ráðandi, það er búið að sérsníða efni að mér og ég þarf að koma fyrst. Við ættum að hugsa um hvernig við minnkum sjáfin, ekki stækkum þau. Að stíga úr dyrastafnum svo ljósið fái skinið í gegn. Þetta eru 90 ár ef við erum heppinn og það eru engir vasar á líkklæðunum.“
Nánd og nærvera
Talið berst að jólunum en hátíðarnar vilja vera mörgum erfiðar.
Geta ættingjar og vinir haft auga með ákveðnum einkennum sem benda til vanlíðan?
„Ef að fólk einangrar sig, borðar lítið, sefur mikið og finnst allt ómögulegt, er pirrað út í allt og alla og finnst allt ómögulegt geta það verið merki. Pirringur þarf reyndar ekki að vera dæmi röskun heldur bara afstöðu viðkomandi einstaklings.“
Héðinn segir að mikilvægt sé að fylgjast með hvort það sé ójafnvægi eða rof í athöfnum daglegs lífs.
„Fólk þarf nánd og nærveru og það besta sem við getum gert yfir hátíðarnar, og reyndar alla daga, er að lána veru okkar til annarra. Að vera innan um fólk, hlusta og sýna athygli og ástunda samkennd.
Svo er líka hollt fyrir fólk að þegja saman í myrkri. Það býr nefnilega ákveðinn galdur í þögn og myrkri,“ segir Héðinn Unnsteinsson.
Það má finna fjölda greina, pistla og fróðleiks um geðheðheilsu á vefsíðu Héðins
Hvert er hægt að leita eftir ráðgjöf/aðstoð:
*Hjálparsími Rauða Krossins: s. 1717
*Símaráðgjöf hjúkrunarfræðinga Heilsugæslunnar – Opið 8-22 s. 513-1700
*Píetasíminn: 552-2218 – opinn allan sólahringinn
*Neyðarsími AA innan höfuðborgarsvæðisins: 895 1050
*Netkirkjan – ráðgjöf djákna og presta – https://netkirkja.is/viltu-samtal/
*Geðhjálp – s. 570-1700
