Svona hefst grein sem Nouriel Roubini, prófessor emeritus í hagfræði við New York-háskóla, skrifar og birti á Project Syndicate á dögunum en greinin var þýdd og birt í dálkinum fyrir aðsendar greinar í Morgunblaðinu í dag. Óhætt er að segja að Roubini sé svartsýnn í greininni en hann varar við því að ekki sé hægt að forðast „móður allra stöðnunarverðbólguskuldakreppna“ þó svo að það sé mögulegt að fresta henni.
Roubini útskýrir hvernig ástandið er í fjármálum heimsins þessa stundina. Hann segir að með því að horfa bara á beinar skuldir í heiminum séu tölurnar yfirþyrmandi. „Á heimsvísu jukust heildarskuldir í opinbera og einkageiranum úr 200% sem hlutfalli af þjóðarframleiðslu árið 1999 upp í 350% árið 2021. Hlutfallið er nú 420% hjá háþróuðum hagkerfum og 330% í Kína. Í Bandaríkjunum er hlutfallið 420%, sem er hærra en það var í kreppunni miklu og í kjölfar síðari heimsstyrjaldar,“ segir hann.
Þrátt fyrir að skuldir geti örvað atvinnugreinar ef lántakendur fjárfesta í nýjum fjármunum þá segir Roubini að miklar lántökur endi einfaldlega á því að fjármagna neyslu umfram tekjur á reglulegum grunni, það sé uppskrift að gjaldþroti. „Að auki geta fjárfestingar í „fjármunum“ einnig verið áhættusamar, hvort sem lántakandi er fjölskylda að kaupa heimili á uppblásnu yfirverði, fyrirtæki sem er að reyna að stækka of fljótt sama hver afraksturinn er, eða ríkisstjórn sem er að eyða peningunum í „hvíta fíla“ (stórvaxin en gagnslaus innviðaverkefni),“ segir hann.
„Slík yfirlántaka hefur átt sér stað í áratugi, af ýmsum ástæðum. Lýðræðisvæðing fjármálakerfisins hefur leyft heimilum með litlar tekjur að fjármagna neyslu sína með skuldum. Mið-hægri ríkisstjórnir hafa statt og stöðugt lækkað skatta án þess að draga úr eyðslu, á meðan mið-vinstri stjórnir hafa eytt ríkulega í félagsleg verkefni sem ekki eru fjármögnuð að fullu með nægilega háum sköttum. Og skattastefnur sem taka skuldir fram yfir eigið fé, studdar af mjög frjálslegri peninga- og lánastefnum seðlabankanna, hafa ýtt undir stóraukna lántöku hjá einkageiranum og hinu opinbera.“
Roubini segir að áralöng magnbundin íhlutun (e. quantitative easing)) og íhlutun í útlánum hafi haldið lántökukostnaði nálægt núllinu, í sumum tilfellum hafi hann jafnvel orðið neikvæður. „Á árinu 2020 voru opinberar skuldir með neikvæðum afrakstri um 17 billjónir bandaríkjadala, og í sumum norrænu ríkjunum voru meira að segja húsnæðislán með neikvæðum nafnvöxtum,“ segir hann.
„Sprengingin sem hefur orðið í ósjálfbæru skuldahlutfalli gaf til kynna að margir lántakendur – heimili, fyrirtæki, bankar, skuggabankar, ríkisstjórnir og jafnvel heilu ríkin – væru gjaldþrota „uppvakningar“ sem væri haldið uppi af lágum vöxtum (sem héldu greiðslubyrði þeirra undir stjórn). Í bæði alþjóðlegu fjármálakreppunni 2008 og í heimsfaraldrinum var mörgum gjaldþrota aðilum sem hefðu annars farið á hausinn bjargað af núllvaxtastefnu eða neikvæðri vaxtastefnu, magnbundinni íhlutun og beinum björgunaraðgerðum stjórnvalda.“
Þá segir hann að verðbólguna hafa nærst á sömu „ofurlausu stefnunum“ í ríkisfjármálum, peningamálum og lánamálum, og að nú hafi verðbólgan bundið enda á hinn fjármálalega „dag hinna dauðu“.
„Nú þegar seðlabankar neyðast til að hækka stýrivextina til að reyna að halda stöðugu verðlagi eru uppvakningarnir að upplifa háar hækkanir á greiðslubyrði sinni. Fyrir marga reynist þetta vera þrefalt áfall, þar sem verðbólgan grefur einnig undan rauntekjum heimilanna og lækkar verðgildi eigna þeirra, eins og húsnæðis og verðbréfa. Það sama á við um viðkvæm og of skuldsett fyrirtæki, fjármálastofnanir og ríkisstjórnir: þau horfa fram á mjög hækkandi lántökukostnað, minni tekjur og gjöld og minna verðgildi á eignum, allt á sama tíma.“
Roubini segir að það sem verra sé þá er þessi þróun að gerast á sama tíma og stöðnunarverðbólgan, sem er þegar há verðbólga er á sama tíma og hagvöxtur er lítill, hefur snúið aftur.
„Síðast þegar háþróuð hagkerfi upplifðu slíkar aðstæður var á áttunda áratug 20. aldarinnar. En á þeim tíma var skuldahlutfallið mjög lágt. Í dag horfum við fram á verstu hliðar áttunda áratugarins (áföll vegna stöðnunarverðbólgu) ofan á verstu hliðar alþjóðlegu fjármálakreppunnar. Og að þessu sinni getum við ekki bara lækkað stýrivexti til þess að auka eftirspurn.“
Undir lokin segir Roubini að þegar öllu sé á botninn hvolft sé heimsbúskapurinn að verða fyrir stöðugum áföllum á framboði til skamms og miðlungstíma sem draga úr hagvexti og hækka verð og framleiðslukostnað. Sem dæmi um þessi áföll nefnir hann til dæmis truflanir Covid-19 heimsfaraldursins, áhrif innrásar Rússlands í Úkraínu og loftslagsbreytingar. Þetta búi til aukin þrýsting stöðnunarverðbólgu.
Samkvæmt Roubini er ekki hægt að bregðast við þessu á sama hátt og gert var í kreppunni árið 2008 og í byrjun heimsfaraldursins, það að bjarga opinberum og einkaaðilum með lausatökum í efnahagsstefnunni myndi hella meiri olíu á „verðbólgubálið“.
„Það þýðir að það verður hörð lending – djúp og löng efnahagslægð – ofan á alvarlega fjármálakreppu. Þegar eignabólur springa, greiðslubyrði snareykst og fastar tekjur lækka hjá heimilum, fyrirtækjum og ríkisstjórnum, munu efnahagskreppan og fjármálakreppan nærast hvor á annarri.“
Prófessorinn botnar svo pistilinn með varúðarorðum:
„Vissulega geta háþróuð hagkerfi sem taka lán í eigin gjaldmiðli notað tímabil af óvæntri verðbólgu til að draga úr raunvirði einhverra skulda með langtíma- og fasta nafnvexti. Þegar ríkisstjórnir vilja hvorki hækka skatta né skera niður til að draga úr fjárlagahalla sínum verður peningavæðing seðlabanka með halla einu sinni enn leiðin sem veitir minnsta mótspyrnu. En það er ekki hægt að plata alla öllum stundum. Þegar verðbólgudraugurinn sleppur úr flöskunni – sem er það sem gerist þegar seðlabankarnir hætta að berjast við hann þegar þeir standa frammi fyrir hinu efnahagslega og fjármálalega hruni – mun lántökukostnaður snarhækka að nafn- og raunvirði. Það er hægt að fresta móður allra stöðnunarverðbólguskuldakreppna en ekki forðast hana.“
