Setjum upp einfalt en óþægilegt dæmi sem ögrar ríkjandi hugmyndafræði.

Á Austfjörðum stendur nú yfir undirbúningur að Fjarðarheiðargöngum. Göngin verða 13,5 km löng og áætlaður kostnaður er um 47 milljarðar króna. Samhliða þessu sækist Ísland eftir gagnaverum og orkufrekri starfsemi sem krefst stöðugrar, grænnar raforku allan sólarhringinn – ekki einungis þegar vindur blæs.

Hvað ef eitt lítið kjarnorkuver gæti í senn:

• Tryggt Austfjörðum stöðuga, lágkolefna raforku fyrir gagnaver og stóriðju.
• Greitt upp dýrustu jarðgöng Íslandssögunnar á innan við 15 árum.

Hugmyndin felst í því að para Fjarðarheiðargöng við 300 MW GE Hitachi BWRX-300 smáeiningakjarnorkuver (SMR). Slíkur ofn er metinn á um 150 milljarða króna en göngin á 47 milljarða. Heildarfjárfestingin hlypi því á um 197 milljörðum króna.

Ef ofninn væri keyrður nær stöðugt myndi hann skila um 2,5 TWh á ári – sem jafngildir um hálfri Kárahnjúkavirkjun. Þá orku mætti selja til gagnavera sem krefjast „green firm power“; grænnar orku sem er til staðar allan sólarhringinn. Á varfærnu verði, eða um 9 kr/kWh, gætu árstekjur numið um 22–23 milljörðum króna. Að frádregnum eldsneytis- og rekstrarkostnaði stæðu eftir um 14 milljarðar í árlegan hagnað.

Dæmið er einfalt: Endurgreiðslutíminn væri um 14 ár. Að þeim tíma liðnum væru göngin að fullu greidd, en kjarnorkuverið héldi áfram að framleiða rafmagn – og tekjur – í áratugi.

Allt þetta rúmast á örfáum hekturum lands. Til að framleiða sama orkumagn með vindmyllum þyrfti hundruð turna, tugi kílómetra af vegakerfi og stórfellt landrask. Þar liggur kjarni málsins: Viljum við nýta eina þéttbýla og öfluga lausn – eða dreifa vindmyllugörðum yfir víðfeðm landsvæði?

Orkuspá, vindorka og landið okkar

Nýjustu útgáfur Orkuspár til ársins 2050 sýna nokkuð skýrt að við getum sennilega annað heimilum, hefðbundnum iðnaði og samgöngum með vatnsafli og jarðvarma – sé stillt í hóf. Vandinn magnast þegar við bætum við:

• Rafeldsneyti fyrir flug og siglingar.
• Gagnaverum, nýjum iðnaði og fiskeldi.
• Frekari rafvæðingu alls hagkerfisins.

Í sviðsmyndum sem gera ráð fyrir mikilli orkunotkun vantar margar teravattstundir upp á. Viðbrögð kerfisins hingað til hafa verið sjálfvirk: „Vindorkugarðar“. Vindmyllur eru oft kynntar sem „meinlaust“ úrræði, en í reynd þýða þær: * Ósamfellda orku: Sem þarf að „bakka upp“ með öðrum virkjunum og flutningslínum.

• Gríðarlegt landrask: Sem felur í sér vegi, slóða, skurði, raflínur og tugi metra háa turna á víðernum sem við segjumst vilja vernda.
• Sjónmengun og hávaða: Sem skapa ný átakasvæði í öllum landshlutum.

Við erum í fullri alvöru að íhuga að reisa hundruð vindmylla á hálendinu – en höfum varla þorað að ræða einn lítinn kjarnorkuofn á iðnaðarsvæði. Ég er persónulega alfarið andvígur þessari vindorkuvæðingu. Hún gengur á verðmætustu auðlind okkar næst á eftir orkunni sjálfri: ósnortna náttúru og fegurð landsins.

„En Chernobyl?“ – stutt saga slysa og lærdóms

Ótti við kjarnorku byggir að miklu leyti á nokkrum þekktum slysum:

• Kyshtym og Windscale: Á sjötta áratugnum tengdust þessi atvik úrgangs- og framleiðslustöðvum, ekki nútíma raforkuverum.
• Three Mile Island (1979): Alvarlegt atvik, en innilokun hélt geisluninni inni og engin alvarleg heilsufarsáhrif mældust utan svæðisins.
• Chernobyl (1986): Skelfilegt slys í RBMK-ofni sem skorti fulla innilokun, var haldinn hönnunargöllum og þar sem öryggiskerfi höfðu verið tekin úr sambandi.
• Fukushima (2011): Gríðarmikil flóðalda hreif með sér bæði rafmagnslínur og varadísilvélar – og þar með kælingu – í eldri ofnum við sjávarsíðuna.

Hverjar urðu afleiðingarnar? Regluverkið og tæknin voru endurskoðuð frá grunni. Hönnun á borð við RBMK þykir óásættanleg í dag. Kröfur um innilokunarhús, varnir gegn náttúruvá og margföld öryggiskerfi hafa verið hertar til muna.

Frá tilraunaofnum til smáeininga: Þrjár kynslóðir

Þróun kjarnorku til raforkuframleiðslu má gróflega skipta í þrjár meginkynslóðir:

I. kynslóð – tilraunaverkstæðin
Fyrstu verin á 6. og 7. áratugnum. Þau voru óstöðluð og stundum án fullrar innilokunar. Öll slík ver hafa nú verið lögð niður.

II. kynslóð – „verkhestarnir“
PWR- og BWR-ofnar með steinsteyptri innilokun og mörgum virkum öryggiskerfum. Þetta er meirihluti starfandi kjarnorkuvera í dag. Slys eins og Three Mile Island og Fukushima leiddu í ljós veikleika: flókin kerfi, mannleg mistök og háð rafmagni.

III. og III+ kynslóð – nútímaofnarnir
Þessir ofnar byggja á sömu grunneðlisfræði en bæta við:

• Óvirkum (passífum) öryggiskerfum sem nýta þyngdarlögmál og náttúrulegt vatnsrennsli.
• Einfaldari hönnun og færri bilunarstöðum.
• Mun lægri líkum á alvarlegum kjarnaskemmdum samkvæmt áhættugreiningum.

BWRX-300 fellur í þennan síðasta flokk: III+ smáeiningaofn. Hann er ekki frumtilraun – hann er frekari þróun á ofnagerð sem þegar hefur sannað gildi sitt í áratugi.

Við værum ekki að stíga út í tómið

BWRX-300 er ekki hugmynd á teikniborði einhvers áhugamanns.

• Í Kanada hefur verið samþykkt að reisa slíkan ofn við Darlington-kjarnorkuverið.
• Í Póllandi er unnið að undirbúningi fjölda BWRX-300 verkefna til að leysa kolaorkuver af hólmi.
• Fleiri Evrópulönd, auk Bandaríkjanna, eru að skoða sama valkost.

Þetta þýðir að þegar Ísland væri tilbúið með regluverk og staðarval, væru til staðar reyndir samstarfsaðilar og staðlaður búnaður. Við þyrftum ekki að leiða tækniþróunina – einungis að sýna það hugrekki að nýta hana.

Land, náttúra og réttlætanleg áhætta

Kjarnorka ber með sér áhættu – það á ekki að fegra. En við hvað eigum við að bera þá áhættu saman?

• Vindorkugarðar: Fela í sér stórfellt landrán, ósamfellda orku og flókið kerfi.
• Vatnsafl: Við erum þegar farin að nálgast þolmörk þess sem þjóðfélagið sættir sig við í lónum og stíflum.

Kjarnorkuverið í Austfjarðadæminu myndi taka örlítið landsvæði í samanburði við hálendisvindgarð. Áhættan væri vel afmörkuð, vöktuð og stýrð. Geislavirkur úrgangur er lítið magn og innilokaður, en CO₂ dreifist óafturkræft út í andrúmsloftið.

Ég tel réttlætanlegt að taka á okkur slíka, vel stýrða áhættu ef hún þýðir að við sleppum við að fórna hálendinu.

Niðurlag: Ræðum kjarnorku af alvöru

Ég legg til eftirfarandi:

• Breytt umræða: Hættum að hefja umræðuna á „nei“. Spyrjum frekar hvað það kosti að hafna henni í formi landrasks og glataðra tækifæra.
• Óháð greining: Krefjumst greiningar á einu BWRX-300 verkefni á Austfjörðum þar sem Fjarðarheiðargöng og orkuverið eru skoðuð í samhengi.
• Tæknilegt raunsæi: Ef við viljum vernda hálendið og víðernin þurfum við orkukerfi sem framleiðir mikla orku á litlu landsvæði.

Boðskapur minn er einfaldur:

Hættum að sóa orku – og landslagi – í vindorkugarða sem spilla fegurð landsins. Skoðum alvöru valkost: nútíma kjarnorku sem getur tryggt hreina orku, fjármagnað innviði og skilið eftir sig Ísland sem enn lítur út eins og landið sem við viljum búa í.

Minni á að í dag eru 400 Mw að renna úti sjó daglega.  Hvet yfirvöld, Landsvirkjun og ON að sýna hugrekki og frelsa þessa orku til hagsbóta fyrir allt samfélagið.  Við lifum á tímum nýrrar iðnbyltingar og yfirvöld virðast sigla með hagkerfið okkar sofandi að feigðarósi.  Iceland AI – for humanity verkefnið mitt er ekki einhver tálsýn eða útópía heldur tækifæri sem starir beint í andlitið á okkur.

Höfundur er Gervigreindar- og framtíðarfræðingur með meistaragráðu í rekstri fyrirtækja og stofnana í stafrænum heimi gervigreindar. (Executive MBA).