Fréttir herma að Laxness sé á útleið úr grunn- og framhaldsskólum landsins. Sjálfur las ég Íslandsklukkuna fyrir landspróf, sem var nám sem krakkar stunduðu 15-16 ára gömul í þá daga til að komast í menntaskóla. Nú er þetta tíundi bekkur í grunnskóla. Man þetta vel því mér fannst Íslandsklukkan svo skemmtileg. Í MT minnir mig að okkur samnemendum hafi verið gert að lesa Gerplu og mögulega fleiri sögur eftir Laxness sem námsefni í íslensku. Man þetta þó ekki glöggt, enda las ég Laxness mikið á menntaskólaárunum af fúsum og frjálsum vilja hvort sem er, svo frábær rithöfundur sem mér fannst hann vera.
Í þá daga er ég sótti menntaskóla var algengt að ungir menn gortuðu sig af því að hafa lesið Laxness og ákveðin samkeppni var í gangi meðal þeirra um það hver hefði lesið mest og hver hefði flestar tilvísanir í Laxness á valdi sínum, helst með því að herma eftir skáldinu. Þetta átti síður við um stúlkurnar sem almennt höfðu minni áhuga á Nóbelsskáldinu en piltarnir. Til að standa sig í samkeppninni áttu sumir þessara ungu manna það til að segjast hafa lesið aðeins meira í Laxness en rétt var ef strangt er farið í sakirnar.
Nú eru þessir fyrrum skólapiltar á virðulegum aldri og ég sé suma þeirra þusa á fésbókinni yfir því að Laxness sé á útleið úr skólum landsins. Grunar mig að einhverjir þeirra hafi í gegnum árin náð að sannfæra sjálfa sig um að þeir hafi þegar lesið ýmislegt í Laxness sem þeir eiga eftir að lesa. Þetta er að einhverju leyti skiljanlegt þegar Laxness á í hlut því maður gæti vel haldið að maður hefði lesið sumt eftir hann sem maður hefur í raun aldrei lesið. Ástæðan er sú að margar persónur úr bókum hans eru þekktari en bækurnar sjálfar. Þannig telja margir sig góðkunningja Bjarts í Sumarhúsum þótt þeir hafi í raun aldrei lesið Sjálfstætt fólk. Svo er Bjartur í Sumarhúsum erkitýpa, eins konar frumgerð hins forpokaða homo sapiens. Til að mynda sagði mér amerískur aðdáandi Laxness, að ég held bókmenntafræðingur eða rithöfundur, sem dvaldi langdvölum í stúdentakjallaranum við Hringbraut, þar sem ég starfaði um kvöld og helgar sem dyravörður með fram háskólanámi mínu í sögu, heimspeki og lögum, að þúsundir slíkra Bjarta byggju í Nýju Jórvík. Sjálfur þekki ég nokkra sem búsettir eru í Rangárþingi Ytra.
Vitaskuld voru það vonbrigði fyrir mig að lesa fréttir um að Laxness væri á útleið úr skólum landsins, þótt mig rámi raunar í að áþekk frétt hafi birst í fjölmiðlum fyrir nokkrum árum. Þessi viðbrögð ráðast eflaust af því að það sem maður telur hafa gagnast sér, og hafi jafnvel mótað mann á jákvæðan hátt, hljóti að vera gott fyrir aðra líka, ef ekki nauðsynlegt. Fer þetta mat eflaust eftir því hvað maður telur sjálfan sig vel heppnaðan frá menntavísindalegu sjónarmiði og hversu stóran þátt skyldulestur á Laxness kann að eiga í því mati.
En svo hugsar maður málið nánar. Þá verður niðurstaðan sú að auðvitað er Laxness ekki ómissandi frekar en aðrir dauðlegir menn þegar kemur að því að vinna að mál- og bókmenntaþroska ungdómsins í landinu. Í því sambandi má vekja athygli á að Laxness sjálfur náði þessum þroska sínum langt umfram samtímamenn sína þótt hann hafi ekki átt þess kost á unga aldri að lesa sjálfan sig sem fullmótaðan rithöfund. Aukinheldur entist hann ekki einu sinni í menntaskóla til að klára stúdentspróf svo mikið lá honum á að fara út í heim að skrifa bókmenntir. Hann las því heldur ekki sem menntaskólanemi fyrir próf þær heimsbókmenntir sem í þá daga voru taldar nauðsynlegar hverjum manni sem nokkrum þroska vildi ná á sviði bókmennta.
Sem aðdáandi Laxness vinn ég gegn því að bækur hans rykfalli með því að halda áfram því sem ég hef gert með hléum í áratugi, sem er að hafa hverju sinni að minnsta kosti eina bók eftir hann í bókastaflanum á náttborðinu mínu, en þar eru jafnan nokkuð margar bækur. Ástæðan fyrir þessu er sú að ég er enn þá að reyna að læra af Laxness að skrifa vel. Þegar og ef það tekst ætla ég að verða rithöfundur.
Þegar þetta er skrifað er Innansveitarkronika á náttborðinu mínu, en hún kom út fyrir 55 árum. Ég teygi mig eftir bókinni, lýk henni upp af hendingu og les þar sem segir af Finnbjörgu eiginkonu Ólafs Magnússonar á Hrísbrú.
„Einginn þekti hana, vegfarendur höfðu aldrei séð hana, sumir drógu af líkum að slík kona væri ekki til. Innansveitarmenn höfðu þó margir séð hana fyr á árum þegar hún gekk um hús sín, stilt í orðfæri en tók á öllu af röggsemi, samt með nokkrum hætti gestur heimahjá sjálfri sér, enda ættuð að norðan; þjóðskáldið á Bæsá sem þýddi Milton og Klopstock ku hafa verið ömmubróðir hennar. Hvernig barst hún að norðan og giftist Ólafi á Hrísbrú? Um það fara ekki sögur. Einstöku maður mundi svo lángt að hafa séð konu þessa fægja gljáþjöppuð moldargólfin á Hrísbrú með álftarvæng fyrir jól. Kanski hafði vilpan í bæardyrunum sem einginn vissi hennar dýpt ásamt foraðinu fyrir framan hlaðstéttirnar orðið henni ofjarl. Dag nokkurn um það bil sem börn hennar voru vel komin á legg lagðist hún í kör og reis ekki upp síðan; en kör hefur verið ein mikilsverðust þjóðfélagsstofnun á Íslandi frá því land bygðist. Það var sagt að konan væri búin að liggja átján ár í körinni.“
Nú fer að styttast í að jólin nálgist! Við blasir að þeir sem áhyggjur hafa af brotthvarfi Laxness úr skólum vinna best gegn mögulegum neikvæðum áhrifum þess á ungviði þessa lands með því að gefa stálpuðum börnum og barnabörnum bækur Laxness í jólagjöf. Þeir geta meira segja gefið þeim bækurnar sem þeir eiga í sínu eigin safni og hafa kannski ekki lesið lengi. Með þessu geta þeir stuðlað að góðri menntun barnanna, sjálfbærni og sparnaði. Svo má nefna að fátt er skemmtilegra við bóklestur en að lesa einmitt lúnar bækur sem bera þess merki að hafa verið lesnar oft og vel.
Höfundur er doktor í lögfræði og prófessor við lagadeild Háskólans á Akureyri
