„Þetta fer í sögubækurnar“ er oft sagt um stóra atburði í sögu heimsins og landsins okkar.
Þetta á meðal annars við það þegar fyrsti maðurinn lenti á tunglinu 20. júlí árið 1969 eða þegar Berlínarmúrinn féll þann 9. nóvember 1989
Í Íslandi á þetta meðal annars við um lýðveldishátíðina 1944, gosið í Vestmannaeyjum árið 1973 og efnahagshrunið á Íslandi 2008.
Þetta á einnig við umhverfisslys eins og það þegar landnámsmönnum Íslands tókst næstum því að útrýma birkiskógum landsins sem voru taldir þekja allt að fjórðung þess við landnám en nema aðeins rúmlega 1% í dag. En við erum vonandi búin að fyrirgefa þeim þetta þar sem enginn annar hitagjafi var í landinu þá. Í dag erum við að gróðursetja um 8 milljónir trjáa á ári og þannig að bæta fyrir tjónið sem verður afturkræft.
Eftir lok ísaldar fyrir um 10 þúsund árum hóf villtur lax úr Atlantshafinu að venja komur sínar til Íslands.
Hann hefur síðan komið hingað sunnan úr höfum á hverju vori og leitað að sinni heimaá, ánni sem hann ólst upp í. Hann hefur árlega synt upp ána að hrygningarstaðnum efst í ánni. Landnámsmennirnir veiddu lax enda voru árnar fullar af laxi og silungi og öldum saman hafa forfeður okkar veitt lax sér til matar.
Í dag er villtur lax veiddur í ám um land allt, veiðimönnum til ánægju og bændum til tekna.
Talið er að um helmingur bænda á Íslandi hafi tekjur af laxveiðinni og samkvæmt rannsókn Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands námu bein efnahagsleg áhrif (tekjur og fjárfestingar) af lax- og silungsveiði árið 2018 um 12 milljörðum króna. Núvirt verðmæti fyrir Íslendinga af veiðinni var talið vera um 170 milljarðar króna á því ári.
Ýmislegt bendir til að laxastofninn fari minnkandi. David Attenborough heldur því fram að villti laxastofninn hafi minnkað um 70% á síðustu 25 árum.
Samkvæmt heimasíðu NASF (North Atlantic Salmon Fund) eru villtir laxastofnar í sögulegu lágmarki um allan heim. Villtum laxi hefur fækkað um 75 prósent í Norður-Atlantshafi segir á heimasíðunni.
Þar segir einnig að „fækkunin er mest nálægt laxeldisstöðvum með fram gönguleiðum laxins. Fjöldinn hefur hríðfallið í öllum laxeldislöndum – 50 prósent í Noregi og 70 prósent í Skotlandi. Kanadískir vísindamenn vara við því að fiskeldi ýti villtum Atlantshafslaxi í átt að útrýmingu á Nýfundnalandi.“ Að lokum segir á heimasíðunni að Ísland sé síðasta vígi villtra Atlantshafslaxa og vara vísindamenn við því að íslenski laxastofninn sé einnig á undanhaldi.
Margt bendir til að laxeldi í sjó við Ísland muni á endanum eyðileggja villta laxastofninn við Ísland, stofn sem hefur komið hingað í tæp 10 þúsund sumur.
En það er hægt að grípa í taumana og forðast þetta slys sem annars mun fá slæma dóma í sögubókum framtíðarinnar.
Winston Churchill sagði að „þeir sem ekki læra af sögunni mun óhjákvæmilega endurtaka hana.“
Ljóst er að laxeldi í sjó hefur mikil efnahagsleg áhrif á Vestfjörðum og á Austurlandi. Fjöldi starfa hefur skapast og mikil útflutningsverðmæti eru í laxaafurðum. Ljóst er þó að taprekstur er á þessari starfsemi sem er líklega vegna sjávarkulda, vetrarsára og laxalúsar auk sleppinga úr kvíum.
Talið er víst að laxar sleppi úr kvíum á hverjum degi. Oft sleppa þúsundir laxa í einu ef gat kemur á netin í kvíunum. Þá synda frjóir eldislaxar upp ár í nágrenninu og geta blandast villtum laxastofnum. Hætta er talin á því að þá tapi villti laxinn sínu lyktarskyni og þar með ratvísinni og finni ekki í sína á. Þá hrynur stofninn að margra mati.
Ef ekkert verður að gert og villti laxinn hverfur, verður dómur sögunnar harður. Okkar kynslóð verður sökuð um að hafa fórnað 10 þúsund ára sögu villta laxins fyrir nokkurra áratuga hagnað af sjóeldi, hagnaður sem að mestu leyti rennur í vasa norskra fjárfesta sem hafa fengið sjóeldisleyfin nánast ókeypis.
Því er mikilvægt að eigendur sjóeldisstöðva sýni ábyrgð og geri allt sem hægt er til að hindra að frjór eldislax sleppi úr kvíum. Þeir geta það með því að hafa kvíarnar með tvöföldu og sterkara neti, notast aðeins við ófrjóan lax og ofsetja ekki kvíarnar. Þeir verða að huga að staðreyndum málsins, læra þannig af sögunni og endurtaka ekki mistökin eins og Churchill varaði við.
En það eru breytingar að gerast í laxeldi á Íslandi. Fundist hefur hagkvæm og umhverfisvæn aðferð til að ala laxinn upp í heitum sjó í tönkum á landi.
Nýjasta auðlind okkar Íslendinga heitir borholusjór sem finnst í ótakmörkuðu magni undir volgu hrauni með fram strönd landsins. Borholusjór er fenginn með því að bora holur í hraunið og dæla volgum sjó í tanka.
Verið er að reisa slíkar laxeldisstöðvar í Þorlákshöfn, Vestmannaeyjum og á Reykjanesi og lofa tilraunir með þessa aðferð góðu. Laxinn er alinn upp við kjörhitastig, án sjúkdóma og án umhverfismengunar.
Áætluð framleiðslugeta nemur hundruðum þúsunda tonna á ári. Þessi framleiðsla mun ekki hafa nein áhrif á villta laxastofninn og líklega mun laxaskíturinn nýtast sem áburður á tún bænda á Íslandi.
Framtíðin gæti því verið björt fyrir villta íslenska laxinn.
Churchill sagði eitt sinn að „sagan mun fara mig mjúkum höndum, enda mun ég skrifa hana sjálfur.“
Nú er kominn tími til að eigendur laxeldisstöðva skrifi sína eigin sögu og bjargi villta íslenska laxastofninum með því að færa laxeldið úr sjó … og upp á land.
