Sá er siður í Bandaríkjum Ameríku að forseti sver embættiseið við athöfn sem fram fer hinn 20. janúar undir berum himni austanmegin við þinghúsið í Washingtonborg. Vetrarkuldar geta orðið miklir á þessum slóðum en hér áður fyrr fór innsetningarathöfnin fram 4. mars. Það var einmitt þann dag 1841 sem William Henry Harrisson var settur inn í embætti forseta, orðinn 68 ára að aldri. Þrátt fyrir rigningu og kulda neitaði Harrison að klæðast regnfrakka og þá var ræða hans óvenju löng. Fyrir bragðið fékk hann lungnabólgu og lést mánuði síðar — eftir 31 dag í embætti. Enginn Bandaríkjaforseti hefur setið svo skamma hríð á forsetastóli.
Sambærilegt met forsætisráðherra Breta átti George Canning sem lét af embætti eftir aðeins 119 daga valdasetu. Orsökin var heilablóðfall og hann andaðist skömmu síðar. Þetta var árið 1827. Met Cannings sló Elizabeth Truss sem skilaði umboðinu til Karls III konungs í vikunni sem leið eftir aðeins 44 daga í Downingstræti 10. Fáeinum dögum fyrr hafði Truss skipað Jeremy Hunt nýjan fjármálaráðherra. Hann er sonur Sir Nicholas Hunt sem var skipherra á freigátunni HMS Palliser sem veitti togaranum Milwood skjól sem staðinn hafði verið að ólöglegum veiðum suður af landinu í apríl 1963. Þá voru enn þrjú ár í að sonurinn Jeremy fæddist. Hinum æsilega eltingaleik er lýst af mikilli nákvæmni í nýútkominni bók Guðna Th. Jóhannessonar Stund milli stríða. Sögu landhelgismálsins, 1961–1971. Og úr því að ég nefni landhelgismálið þá var þess minnst 1. september sl. að hálf öld var frá því að íslensk stjórnvöld færðu fiskveiðilögsöguna út í 50 sjómílur.
Margs að minnast — eða ekki minnast
Þau eru fleiri merkisafmælin um þessar mundir. Hér var því spáð í byrjun árs að aldarafmæli sérstakrar gengisskráningar íslenskrar krónu í júní á þessu ári yrði ekki fagnað og það kom auðvitað á daginn enda hafði enginn óskað sér að til yrði séríslensk mynt. Breyting á skráningu gengis íslenskrar krónu gagnvart þeirri dönsku í júní 1922 var nauðvörn hagkerfis á heljarþröm. Öðru merkisafmæli verður heldur ekki fagnað í janúar á næsta ári, en þá verður liðin hálf öld frá inngöngu Breta í Efnahagsbandalagið. Vandræðagangurinn sem fylgt hefur í kjölfar atkvæðagreiðslunnar 2016 er slíkur að meira að segja mestu þjóðernisöfgamönnum í Póllandi og á Ítalíu kemur ekki lengur til hugar að yfirgefa Evrópusambandið. Snautleg endalok Truss á valdastóli eru að einhverju leyti til marks um erfiðleikana sem fylgt hafa í kjölfar útgöngunnar. Það verður þó að bíða sagnfræðinga framtíðarinnar að greina alla þræði frá atkvæðagreiðslunni.
Og talandi um sagnfræðina þá birtu tveir amerískir fræðimenn, Jane McHugh og Philip A. Mackowiak, rannsóknarniðurstöður sínar fyrir átta árum sem leiddu í ljós að það var víst ekki ofkælingin á innsetningardaginn sem leiddi til andláts Harrisons heldur var það skólpmengað neysluvatn í Hvíta húsinu sem varð til þess að forsetinn sýktist af garnaveiki sem varð honum að aldurtila. Þannig varpa fræðimenn stöðugt nýju ljósi á liðna atburði og sýn okkar á sögulega framvindu breytist.
Mikil gróska er í hérlendum sagnfræðirannsóknum eins og sjá mátti á glæsilegu Söguþingi sl. vor. Ég nefndi að framan stórvirki Guðna forseta um sögu landhelgismálsins á árunum 1961–1971. Mig langar líka að nefna annað nýútkomið sagnfræðirit sem ég las á dögunum, Sögu Keflavíkur 1949–1994, eftir Árna Daníel Júlíusson, einn okkar kunnasta sagnfræðing. En svo ég víki enn og aftur að afmælum þá voru í gær, 22. október, liðin sextíu ár frá því að Bandaríkjamenn settu hafnbann á Kúbu til að hindra að sovésk skip fengju fluttar þangað kjarnorkuflaugar og annan útbúnað. Næstu daga rambaði heimurinn á barmi kjarnorkustyrjaldar.
Sitthvað leiddu sagnfræðingar í ljós síðar, þar á meðal að Bandaríkjamenn höfðu varpað djúpsprengjum á sovéskan kafbát við hafnbannslínuna til að þvinga hann upp á yfirborðið. Skipstjóri kafbátsins hafði skipun um að skjóta ef ráðist yrði á bátinn sem búinn var kjarnorkutundurskeytum. Hann varð að ráðfæra sig fyrst við tvo aðra yfirmenn og til allrar mildi fyrir mannkynið tók annar foringjanna ekki í mál að kjarnorkuvopnum yrði beitt.
Árni Daníel segir í bók sinni um sögu Keflavíkur frá viðbrögðum íslenskra stjórnvalda við Kúbudeilunni en í kjölfar hennar var komið á fót Almannavörnum. Til að stýra þeirri stofnun var ráðinn ungur doktor í kjarnorkuverkfræði, Ágúst Valfells. Hann hófst þegar handa við ritun skýrslu að beiðni Bjarna Benediktssonar dómsmálaráðherra sem fékk heitið „Um áhrif nútímahernaðar á Íslendinga“. Skýrslan var leynileg en var lekið til fjölmiðla. Niðurstöðurnar hlutu að vekja óhug en gera mætti ráð fyrir því að í kjarnorkustyrjöld yrði varnarstöðin á Keflavíkurflugvelli fyrir eldflaugaárás með kjarnorkusprengjum. Í kjölfarið gæti svo farið að allt að 60–70% landsmanna létu lífið enda ofviða að verjast geislun frá úrfalli.
Mesta ógn mannkyns
Andstæðingar Varnarliðsins og veru Íslands í Atlantshafsbandalaginu notfærðu sér skýrsluna óspart í áróðri sínum; Ísland væri skotmark í styrjöld vegna varnarstöðvarinnar. Morgunblaðið benti á móti á að dvöl Varnarliðsins hefði ekki úrslitaáhrif á það hvort Sovétmenn vörpuðu sprengju á Íslandi í kjarnorkustríði. Lega landsins réði mestu um slíka ákvörðun Sovétmanna. Varnir bægðu hættunni frá og væru þær ekki til staðar yrði sovéskum dátum greið leið til hernáms.
Loftvarnarflaturnar eru fyrir löngu þagnaðar, engin sprengjuskýli til taks og á heimasíðu Almannavarna má hvergi finna leiðbeiningar um hvernig eigi að bregðast við kjarnorkuárás. Joe Biden Bandaríkjaforseti varaði þó við því á dögunum að hættan á notkun kjarnorkuvopna vegna Úkraínustríðsins væri orðin meiri en var í Kúbudeilunni. Og forstjóri bandarísku leyniþjónustunnar, William J. Burns, hefur komist svo að orði að frekari áföll og hugsanleg örvænting geti orðið til þess að Rússar beiti skammdrægum kjarnorkuvopnum í Úkraínu. Hilmar Þór Hilmarsson prófessor gerði þessi mál að umtalsefni í grein á Stundinni sl. vor en síðan þá hafa stríðsátökin stigmagnast. Hilmar Þór gat þess meðal annars að alls óvíst sé hver viðbrögð Bandaríkjanna og bandamanna þeirra í Atlantshafsbandalaginu yrðu og hvort stórstyrjöld brytist út en eins og allir vita þá verður enginn sigurvegari í allsherjarkjarnorkustríði.
