Stefán Ólafsson, prófessor við Háskóla Íslands og sérfræðingur hjá Eflingu, segir að afkoma íslensks launafólks, einkum þeirra tekjulægri og eignaminni, sé viðkvæmari fyrir sveiflum í efnahagslífinu í nágrannalöndum okkar.

Stefán gerir þetta að umtalsefni í aðsendri grein á vef Vísis í dag.

Stefán bendir á að atvinnurekendum sé tamt að tala um að laun á Íslandi séu ein þau hæstu í Evrópu. Þeir horfi aftur á móti framhjá því að verðlag sé það hæsta ásamt Sviss. Þá taki húsnæðiskostnaður hér stærri hluta af ráðstöfunartekjum þeirra yngri og tekjulægri en víða í grannríkjunum.

„Þá eru opinberu velferðarkerfin á hinum Norðurlöndunum öflugri, ekki síst húsnæðisstuðningur. Barnabætur sem vinnandi fólk fær greiddar (eftir skerðingar) eru almennt mun hærri þar.“

Afkoman viðkvæmari fyrir sveiflum

Stefán segir að þetta geri það að verkum að afkoma íslensks launafólks sé viðkvæmari fyrir sveiflum en annars staðar.

„Síðan er það lenska í hagstjórninni á Íslandi að láta þyngstu byrðar kreppuúrræða falla á þá sem minnst hafa fyrir, þá tekjulægri. Þetta þýðir að basl er almennt algengara og meira hér á landi en á hinum Norðurlöndunum.“

Stefán birtir mynd máli sínu til stuðnings sem sýnir hlutfall íbúa sem eiga erfitt með að ná endum saman frá árinu 2007 til ársins í ár. „Hlutfall heimila í basli er hæst á Íslandi öll árin,“ segir hann.

Fjárhagserfiðleikar heimilanna aukist

Stefán nefnir að fjárhagserfiðleikar heimilanna hafi aukist miklu meira hér á landi en á hinum Norðurlöndunum í kjölfar fjármálahrunsins 2008 og raunar hafi hinum Norðurlöndunum tekist að tryggja afkomu heimila nær alfarið gegn kreppuáhrifum. Voru það helst Danir sem fundu fyrir lítillega auknum erfiðleikum, að sögn Stefáns.

„Hér fór hlutfall heimila sem áttu í basli yfir helming árin 2010 til 2013. Mikil kaupmáttarrýrnun, vegna verðbólgu, hárra vaxta og frystingar launa orsakaði það. Þungi kreppunnar varð mjög mikill fyrir heimili lágtekju- og millitekjufólks. Í Kóvid kreppunni 2020 og 2021 tókst verkalýðshreyfingunni að halda kjarasamningsbundnum hækkunum og forða þannig kaupmáttarrýrnun launa í fyrstu. En með verulega hækkandi verðbólgu eftir 2021 og öfgafullum stýrivaxtahækkunum hefur allt farið á verri veg.“

Stefán vísar í könnun Vörðu, rannsóknarstofnunar vinnumarkaðarins, síðastliðið vor sýndi að 44% heimila áttu þá erfitt með að ná endum saman. Hafði það hækkað úr um 24% árið 2021. Voru erfiðleikarnir mestir hjá verkafólki sem eru um 60% þeirra sem eiga nú í erfiðleikum.

„Strax árið 2022 var hlutfall heimila í fjárhagserfiðleikum komið í 31,5% hér þegar meðaltal hinna Norðurlandanna var 22,2%. Síðan jukust erfiðleikarnir mjög ört til viðbótar hér á landi á yfirstandandi ári. Tölur vantar fyrir hin löndin fyrir árið 2023, en vísbendingar eru um litlar breytingar þar.“

Afleit þróun

Stefán segir að þessi afleita þróun á Íslandi síðastliðin tvö ár gerist þrátt fyrir að hagvöxtur hafi verið meiri hér en í grannríkjunum og hagnaður fyrirtækja í hámarki.

„Sérstaða Íslendinga hvað snertir afkomusveiflur og fjárhagserfiðleika er því mikil í norrænu samhengi. Sveiflujöfnun velferðarkerfisins virkar betur þar en hér á landi. Seðlabankar hinna Norðurlandanna láta byrðar verðbólgubaráttunnar heldur ekki bitna jafn harkalega á lægri tekjuhópum og gert er hér á landi.“