Á laugardaginn var hittust tveir bergmálshellar á Austurvelli. Báðir hópar hafa áhyggjur af landamærum Íslands – þó af ólíkum toga. Annar vill loka – hinn vill opna. Annar hefur áhyggjur af innstreymi útlendinga í íslenskt samfélag, hinn hefur áhyggjur af skorti á mannúð og mannréttindum sama hóps. Íslenskir fánar blakta hjá öðrum hópnum – hjá hinum eru fánar jaðarsettra hópa. Þessi samkoma á Austurvelli er einhvers konar táknmynd fyrir ástand og gremju sem hingað til hefur verið lokuð inn í bergmálshellum. Tveir ólíkir heimar sem mætast sjaldan. Tveir turnar sem eiga erfitt með að skilja málstað hvor annars.
Ég gerði heiðarlega tilraun til að skrifa aðeins um þessa samkomu á Facebook á sunnudeginum. Þar lýsti ég minni tilfinningu um mikilvægi þess að greina þessa stöðu – og reyna að skilja hvaðan þessar tilfinningar koma. Ég vísaði í ákveðna tóna sem stjórnmálaöfl hafa slegið á síðustu árum. Tóna sem hafa skapað hjá mörgum tilfinningu um óstjórn og að stjórnvöld hafi misst tökin á landamærunum. Þessi tilfinning endurspeglast í nýrri könnun Maskínu þar sem 60% telja að fjöldi flóttafólks sem fær hæli á Íslandi sé of mikill. Ef gögnin eru greind er afstaðan ólík eftir stuðningi við stjórnmálaflokka. Þá blasir við þessi mynd:
Það er lýðræðislegur réttur okkar allra að tjá skoðanir. Mótmæla. Hafa hátt. Hafa ástríðu fyrir samfélaginu og þróun þess. En við hljótum að staldra við og spyrja okkur: Af hverju erum við stödd hér – akkúrat núna? Og ætlum við að halda svona áfram? Eða finna aðrar leiðir til að eiga samtal um framtíð Íslands?
Hér hafa flogið alls kyns fullyrðingar sem ágætt er að kryfja:
Eru landamærin í reynd stjórnlaus? Nei. Ísland hefur lögbundið móttökukerfi og útlendingalög sem stjórna komu fólks til landsins. En álag á kerfið og langir biðtímar valda hjá mörgum þeirri tilfinningu að stjórn sé í ólagi. Skynjun um stjórnleysi getur orðið sterk, þótt stjórnsýslan sé í raun virk.
Hafa gildin okkar breyst? Þurfum við að bjarga Íslandi? Og þá frá hverjum?
Já og nei. Gildi þjóðarinnar eru alltaf í þróun – eins og samfélagið sjálft. Það er ekkert nýtt við að gildismat sé í sífelldri endurskoðun, sérstaklega í fjölmenningarlegu samhengi. En kjarni gildanna – mannréttindi, jafnrétti, frelsi – heldur sér. Við þurfum að hlúa að lýðræðinu, samkenndinni og trú á samtali. Ekki bjarga landinu frá ímynduðum óvinum, heldur frá sundrung, skautun og tortryggni. Bjargirnar felast ekki í því að loka heldur að tengja. Samfélag klofnar ekki af fjölbreytileika – heldur af óttanum við hann.
Kvíði og ótti er mjög órökrétt fyrirbæri. Við vitum alveg að það er ekki rökrétt að óttast meinlausar köngulær á Íslandi en samt erum við mörg mjög hrædd við þær. Það er nefnilega eðli kvíða og óöryggis, þú rökræðir tilfinninguna ekki frá þér.
Það er þess vegna sem staðreyndir og rökræður um útlendingamál duga skammt til að lenda fólki einshversstaðar í miðjunni og úr verður að tveir turnar mætast á Austurvelli – hvorugur til að hlusta á hinn heldur verja sinn málstað. Það er eðlilegt. Annar hópurinn upplifir að öryggi sínu sé ógnað, aðgengi þeirra að þjónustu sé skert og lök lífsgæði þeirra séu vegna annarra. Hinn hópurinn upplifir óöryggi og kvíða gegn vaxandi hatursorðræðu, ef ráðist er að einum hópi liggur annar vel við höggi síðar.
Það er hlutverk stjórnmálamanna að hlusta og afrugla umræðuna. Ekki ýta undir þann misskilning að útlendingar séu afætur á kerfinu, að landamærin séu stjórnlaus eða að allir sem upplifi óöryggi sitt séu þar af leiðandi mjög rasískir. Við verðum að taka samtalið. Og hætta að jaðarsetja fólk í íslensku samfélagi.
Rétt eins og þú segir ekki flughræddri manneskju í miðju flugi að hún þurfi ekki að hafa áhyggjur. Hvað þá að vísa í tölfræði um öryggi flugs og staðreyndir. Þá duga staðreyndir ekki alltaf í umræðu um útlendingamál. Hér er á sveimi tilfinning og kvíði gagnvart einhverri stöðu.
Ný ríkisstjórn tók við keflinu í desember. Ný ríkisstjórn getur ekki borið neina pólitíska ábyrgð á stöðunni fyrir þann tíma. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að huga verði að íslenskri tungu og sjálfsmynd þjóðar. Leiðarstefið verði ávallt virðing fyrir fjölbreytileika og mannréttindum og að skapa sátt um þau málefni sem skipta þjóðina máli. Nýr ráðherra dómsmála, Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, hefur enda talað skýrt um um mikilvægi þess að borgararnir upplifi öryggi. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er kveðið skýrt á um markmið þess efnis.
Við verðum að koma okkur upp úr þessum skotgröfum. Hætta að fylkja okkur í lið. Sundrung hjálpar okkur ekki. Við eða þið. Íslendingar eða útlendingar. Lykilorðið hér er „og“ – við eigum ekki að láta þrýsta okkur út í að velja annan hvorn hópinn. Heimurinn er ekki svona svart-hvítur. Við verðum að finna leiðir til að tala saman á grunni staðreynda – án gildishlaðinna ávirðinga.
Því ef við höldum áfram að þjösnast í sömu hjólförunum – festumst við einfaldlega þar. Það er engum til framdráttar.
