Halla Tómasdóttir, forseti Íslands, kom nýverið heim frá Kína eftir fundi sem mörkuðu tímamót. Hún átti óvenju langt og innihaldsríkt samtal við Xi Jinping forseta, miðað við stærð okkar smáríkis. Þetta var ekki bara kurteisisheimsókn; þetta var staðfesting á sérstöðu Íslands. Við vorum fyrsta Evrópuríkið til að undirrita fríverslunarsamning við Kína árið 2013 og nú, tólf árum síðar, erum við enn að opna dyr sem stórveldin eiga erfitt með að knýja upp.
En á meðan forsetinn ræðir við leiðtoga stærsta framleiðsluhagkerfis heims um græna orku og framtíðina, sitjum við heima föst í daglegu þrasi að slökkva elda í efnahagslífinu sem kveiktir eru af okkar stærsta veikleika: Örmyntinni krónunni.
Það er kominn tími til að íslensk stjórnvöld vakni. Fjórða iðnbyltingin bíður ekki eftir vaxtaákvörðun Seðlabankans. Við stöndum frammi fyrir nýjum veruleika þar sem við eigum aðeins einn leik í stöðunni til að tryggja fullveldi okkar og velmegun: Að ganga í Evrópusambandið og nýta sérstöðu okkar gagnvart Kína til að „stytta okkur leið“ inn í framtíðina.
Til að nýta þetta tækifæri verðum við að leggja til hliðar þá einhliða og oft fordómafullu mynd sem vestrænir fjölmiðlar draga upp af Kína. Við þurfum að horfast í augu við staðreyndir sem oft týnast í hávaða stórveldapólitíkur.
Staðreyndin er sú að Kína hefur á undraverðum hraða bætt lífsgæði borgara sinna. Meðallífslíkur í Kína eru nú komnar í 79 ár og hafa náð eða farið fram úr Bandaríkjunum. Samkvæmt alþjóðlegum mælingum (Gallup Global Law and Order Index) er Kína eitt öruggasta land í heimi; fólk þar upplifir meira öryggi við að ganga eitt úti að kvöldi til en íbúar flestra vestrænna stórborga.
Kannanir frá virtum vestrænum stofnunum, eins og Harvard Ash Center og Edelman Trust Barometer, sýna ár eftir ár að traust kínversks almennings til stjórnvalda sinna er með því mesta sem mælist í heiminum (oft yfir 90%). Þetta er ekki blind hlýðni, heldur viðurkenning á árangri: 800 milljónum lyft úr fátækt, stærsta uppbygging innviða í sögunni og stöðugt samfélag. Kínversk stjórnvöld tala um „lýðræði í öllu ferlinu“ (Whole-Process People’s Democracy), sem leggur áherslu á efnislegar niðurstöður — að leysa vandamál fólksins — fremur en formlega ferla. Fyrir venjulegan Kínverja snýst þetta um öryggi, heilsu og von um betra líf fyrir börnin sín.
Þegar öllu er á botninn hvolft er 99,99% mannkyns – hvort sem það er í Reykjavík, Guangzhou eða New York – gott fólk sem vill bara lifa í friði, sinna sínu daglega lífi, vinna vinnuna sína og njóta samvista við fjölskyldu og vini. Ef við byggjum utanríkisstefnu okkar á þessum sameiginlega mannlega grunni, í stað ótta, opnast dyr að farsælu samstarfi.
Kína er í dag leiðandi í heiminum í „Nýjum framleiðsluöflum“ (New Quality Productive Forces) – tækninni sem mun knýja næstu kynslóð áfram: Rafhlöður, sólarorka, rafbílar og gervigreindarbúnaður. Evrópa er að vakna upp við vondan draum; iðnaðurinn í Þýskalandi er að staðna án kínverskrar tækni. Ísland getur, með beinum samningum og samstarfi við Kína, flýtt uppbyggingu innviða hér á landi og orðið tæknileg „tilraunastöð“ fyrir grænar lausnir, löngu á undan öðrum Evrópuþjóðum. Við eigum orkuna, við eigum gagnatengingarnar og við eigum sambandið.
En tækni og viðskipti eru eitt; pólitískur styrkur er annað. Í heimi risavelda er „sjálfstæð“ króna ekki frelsi, heldur fjötur. Hún er okkar Akkilesarhæll sem gerir okkur ómögulegt að gera langtímaáætlanir í nýsköpun. Hvernig eigum við að byggja upp hátækni-AI-iðnað þegar fjármagnskostnaður er margfalt hærri en hjá samkeppnisaðilunum í Evrópu?
Aðild að Evrópusambandinu snýst ekki lengur um fisk, heldur um stafrænt fullveldi. Þegar ESB setur reglur um gervigreind og gagnaöryggi, þurfum við að sitja við borðið, ekki frammi á gangi. Við þurfum evruna til að skapa stöðugleika fyrir erlenda fjárfesta sem vilja byggja upp gagnaver og AI-innviði hérlendis.
Við eigum að ganga í ESB og halda áfram að vera brúarsmiðir til Kína. Það er hið sanna sjálfstæði smáríkis: Að vera hluti af sterkri heild (ESB) en eiga sína eigin, sjálfstæðu utanríkispólitík sem nýtir tækifæri þar sem þau gefast.
Stóra myndin er þessi: Evrópa er í upplausn og Bandaríkin eru upptekin af sjálfum sér í „America First“ leiðangri. Rússland herjar á álfuna, en hver getur stoppað Pútín? Ekki Brussel, og líklega ekki Washington. Sagan kennir okkur að Kína og Rússland eru ekki náttúrulegir bandamenn. Kína lítur á Pútín sem „nytsaman heimskingja“ (useful idiot) – vitfirtan, valdasjúkan einstakling – og Rússland sem yngri bróður sem þarf að halda í skefjum.
Kína er eina stórveldið sem hefur raunverulegt tak á Pútín. Ef Evrópa – og Ísland þar með talið – vill stöðva stríðið í Úkraínu og tryggja öryggi sitt, verður leiðin að liggja í gegnum Peking. Með því að efla samstarf við Kína, getur Evrópa gert Pútín óþarfan fyrir kínverska hagsmuni. Það er kaldranaleg realpólitík, en það er eina leiðin.
Íslensk stjórnvöld verða að líta upp úr excel-skjölunum og sjá sjóndeildarhringinn. Við erum á blábrún fjórðu iðnbyltingarinnar. Við eigum tromp á hendi (sambandið við Kína) sem við erum ekki að spila út, og við erum að tapa leiknum vegna veikleika sem við neitum að laga (krónan og ESB-aðild).
Við höfum ekki efni á meira pólitísku þrasi. Við þurfum að framkvæma.
Þessi grein er sú fyrsta í þriggja greina flokki um framtíð Íslands í nýjum heimi:
Höfundur er gervigreindar- og framtíðarfræðingur og Executive MBA í gervigreind (2025)
