Ef draga má lærdóm af máli Þorvaldar Gylfasonar, hagfræðiprófessors við Háskóla Íslands, varðandi þá ákvörðun fjármálaráðuneytisins að mæla ekki með honum til ritstjórnarstarfa fyrir norræna fræðatímaritið Nordic Economic Policy Review, er sá lærdómur að fræðimenn hafi vissulega fullt málfrelsi, en að orðum fylgi ábyrgð. Það er álit fræðimanna við Háskóla Íslands sem Eyjan ræddi við í síðustu viku, í tilefni ummæla Bjarna Benediktssonar fjármálaráðherra, fyrir stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis, um að fræðimenn gætu valdið sér sjálfsskaða með því að fara inn á vettvang stjórnmálanna með stórvirkum hætti.
Vísaði Bjarni til þess þegar Þorvaldur líkti Sjálfstæðismönnum sem töluðu um lýðræði, við nasista sem auglýstu gasgrill, árið 2018.
Hulda Þórisdóttir, dósent í stjórnmálafræði, segir fræðimenn ólíkar persónur, sem þó eigi það sameiginlegt að verða dæmdir af verkum sínum: „Fræðimenn hafa fullt málfrelsi eins og annað fólk, en ef ég tala opinberlega í nafni minna fræða þarf ég að geta bakkað það upp auðvitað. Sumir hafa miklar skoðanir og liggur mikið á hjarta, meðan aðrir eru ekki með eindregna afstöðu. En það verða seint gerðar svarthvítar reglur um þetta.“
„Burtséð frá persónum og leikendum, ef maður lítur á það sem út úr þessu ferli kemur, þá er það nú ekki beinlínis hvetjandi fyrir þá sem eru í akademíunni eða þá sem eru starfsmenn ráðuneytanna, að hafa sjálfstæða skoðun. Þetta eru slæm skilaboð inn í fræðasamfélagið,“
segir Þórólfur Matthíasson hagfræðiprófessor. Hann telur málið hverfast um þröngsýni í fjármálaráðuneytinu:
„Þeir sem eru dálítið hvassyrtir, þó þeir séu afburða fræðimenn eins og í þessu tilfelli og þekktir utan landsteinanna, virðast ekki metnir að verðleikum. Ekki er litið á faglega getu í þessu samhengi, heldur ræður eins konar hrepparígur för.“
Aðspurður hvort hann teldi líklegt að vinstristjórn myndi ráða hægrisinnaðan fræðimann til svipaðra starfa, ef aðstæðum yrði snúið við, taldi Þórólfur svo vera, nema umræddur maður væri Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
„Hannes er ekki hæfur til slíkra starfa. Þarna er ólíku saman að jafna. Það er stórkostleg móðgun við Þorvald að bera þá saman. En ef þetta væru til dæmis Jón Daníelsson eða Þráinn Eggertsson, þá er ég ekki viss um að vinstristjórn myndi þvælast jafn mikið fyrir þeim og Sjálfstæðisflokkurinn í tilfelli Þorvaldar.“
Sjálfur segist Þórólfur hafa fengið að kenna á því fyrir að vera ekki „þægur“, þar sem þvælst hafi verið fyrir honum við gagnaöflun og vísindastarfsemi sína:
„Já, ég finn vel fyrir því, ég er ekki beðinn um að vera í stjórnum, nefndum og ráðum nema í undantekningartilvikum. Ég efast ekki um að ef ég hefði hagað málflutningi mínum með öðrum hætti og verið þægur, þá hefði það eflaust skilað sér betur í budduna. En það gerist oft að látið er eins og maður hafi enga þjálfun eða þekkingu á því sem maður er að tjá sig um og það er frekar hlægilegt og kannski það sem verið er að gefa í skyn í þessu máli,“
segir Þórólfur.
Aðspurður um hvort kunningjasamfélagið hafi ráðið för í máli Þorvaldar, líkt og Bjarni gaf í skyn, sagði Þórólfur:
„Mér fannst þetta nú ómaklegt gagnvart aðila sem kemur að vali Nóbelsverðlaunahafa, en Bjarni þekkir nú kunningjasamfélagið betur en ég.“
Stefanía Óskarsdóttir, dósent í stjórnmálafræði, segir að fræðimenn séu alltaf fræðimenn þegar þeir tali opinberlega:
„Þá gildir þessi almenna regla að hafa skal það sem sannara reynist og hver maður ber ábyrgð á eigin orðum. Þeir sem eru í þessu starfi, háskólakennarar, eru hvattir til þess að leggja líka eitthvað til samfélagsumræðunnar. Og auðvitað hafa fræðimenn fullt málfrelsi einnig.“
Stefanía segist hafa fengið sinn skerf af gagnrýni, en það falli undir akademískt frelsi að fræðimenn eigi ekki að þurfa að veigra sér við að tjá sig opinberlega.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í stjórnmálafræði, telur málið byggjast á klíkuskap:
„Málið snýst að mínum dómi ekki um það, hvort fræðimenn dæmi sig úr leik með ummælum sínum opinberlega. Það fer eftir ummælum og verkefnum, hvort það minnkar getu þeirra til að sinna einhverjum verkefnum. Að vísu er það svo um ummæli Þorvaldar, að hann hefur gert lítið úr helför gyðinga með því að vera í sífellu að líkja einhverjum tiltölulega saklausum athöfnum Sjálfstæðismanna við helförina. Eða þegar hann spurði, hvort Sjálfstæðismenn færu ekki bráðum að heiðra Adolf Hitler fyrir að hafa kennt sér ýmsar stjórnmálabrellur. Hér er gert lítið úr mannvonsku nasista. Þessi ummæli eru alveg á jaðri þess sem talist getur boðlegt. Víða erlendis myndu samtök gyðinga gera alvarlegar athugasemdir við þau og raunar líka háskólayfirvöld. Þorvaldur hefur einnig látið að því liggja að einn turnanna í New York hafi ekki fallið vegna hryðjuverkaárásarinnar 2001 og að háttsettir aðilar í Lýðveldisflokknum (Repúblikanar) hafi látið myrða John F. Kennedy. Mér finnst þessar kenningar óneitanlega undarlegar.“
„En málið snýst ekki um nein af þessum ummælum Þorvaldar, þótt einhverjir kynnu að telja þau sum, eða öll, bera vott um minni dómgreind en æskilegt er í trúnaðarstörf úti í löndum, hvað sem líður grúski uppi í háskólum. Málið snýst um það, að sænski hagfræðingurinn Lars Calmfors, sem er einkavinur Þorvaldar, ætlaði að troða honum í þetta verkefni án þess að bera það undir til þess bæra aðila. Hann ætlaði að fara fram hjá venjulegum og viðurkenndum vinnuferlum. Þetta heitir klíkuskapur og einkavinavæðing á íslensku. Allt er þetta mál ys og þys út af engu.“
Greinin birtist fyrst í helgarblaði DV
