Fáir íslenskir stjórnmálamenn virðast tortryggja vald, sem vekur upp spurningar um hversu frjálslyndir þeir eru í raun. Merking hugtaksins er mjög á reiki í umræðunni.
Flokkspólitískur ágreiningur er fjarri því jafndjúpstæður og hann var hér á árum áður. Pólitískar kennisetningar og hugmyndafræðilegar heildarlausnir, hafa að mestu leyti vikið fyrir tæknilegum úrlausnarefnum. Á sama tíma er merking hugtaka í stjórnmálaumræðunni mjög á reiki. Hvað er vinstri og hvað er hægri? Jú, líklega er það almennur skilningur að tilteknir stjórnmálamenn séu vinstra megin í tilverunni, en hvenær tekur miðjan við og hverjir myndu teljast til hægrimanna hér á landi? Því er ekki auðsvarað.
Óljóst hugtak
Annað hugtak sem notað er með mjög óljósum hætti er frjálslyndi. Hvenær er maður frjálslyndur og hvenær ekki? Svo virðist sem langstærstur hluti íslenskra stjórnmálamanna vilji skilgreina sig frjálslyndan. Í stefnuskrá Framsóknarflokks segir að flokkurinn byggi á frjálslyndi. Flokkurinn starfaði lengi í samtökum frjálslyndra flokka, Liberal International, og Steingrímur Hermannsson, forsætisráðherra, var um skeið varaforseti þeirra samtaka. Í stefnuskrá Viðreisnar er komist svo að orði að flokkurinn sé „frjálslyndur og alþjóðlega sinnaður flokkur“, svo dæmi sé tekið. Viðreisn undirstrikar þessa afstöðu með aðild að ALDE, samtökum frjálslyndra flokka í Evrópu.
Þessir tveir flokkar, Framsóknarflokkur og Viðreisn, boða engu að síður gerólíka stefnu í veigamiklum málum. Þá er annar þéttbýlisflokkur á meðan hinn sækir einkum fylgi til hinna dreifðari byggða.
Mikið notað hugtak
Að minnsta kosti fjórir íslenskir flokkar hafa kennt sig við frjálslyndi. Frjálslyndi flokkurinn gamli var forveri Sjálfstæðisflokksins, Samtök frjálslyndra og vinstrimanna voru stofnuð 1969 og fengu menn kjörna í alþingiskosningunum 1971 og 1974. Þingflokkur frjálslyndra hægrimanna var stofnaður 1989 af tveimur þingmönnum úr Borgaraflokknum. Og þá átti Frjálslyndi flokkurinn hinn síðari menn á Alþingi árin 1999–2009. Ekki verður séð að þessir flokkar hafi almennt boðað neitt frekara frjálslyndi en aðrir flokkar.
Ólíkar áherslur
Frjálslyndishugmyndir eiga rætur sínar að rekja til andstöðu við einveldi konunga og um leið trúarofstækis, sem gegnsýrði vestræn þjóðfélög fyrri alda. Valddreifing er stundum nefnd í sömu andrá og frjálslyndi; með frjálslyndi eigi að verja einstaklinginn frá alræði meirihlutans. Ef við horfum vestur um haf þá eru hugmyndir um frelsi mjög skiptar. Stór hluti fólks þar berst fyrir frelsi frá afskiptum hins opinbera af efnahagsmálum og vopnaeign, en aðhyllist ekki sama frjálslyndið þegar kemur að hjónaböndum samkynhneigðra eða rétti til fóstureyðinga, svo dæmi séu tekin. Þeir sem aðhyllast sem mest frjálsræði í siðferðisefnum, hafa síðan gjarnan lítinn áhuga á frelsi í verslun og viðskiptum og aðhyllast jafnvel sem mesta opinbera forsjá í þeim efnum.
Frjálslyndir um sumt og annað ekki
Píratar eru gott dæmi um flokk sem í byrjun boðaði mjög frjálslynda stefnu, en þegar frá líður hefur málflutningur talsmanna flokksins verið sitt á hvað. Allt frá því að vera afar frjálslyndur yfir í umtalsvert stjórnlyndi. Þingmenn flokksins hafa svo dæmi sé tekið verið miklir talsmenn skoðana- og tjáningarfrelsis. Í borgarstjórn Reykjavíkur hefur flokkurinn aftur á móti fylgt stjórnlyndri stefnu í samgöngu- og skipulagsmálum. Líkt og almenningur vestanhafs sem nefndur var að framan, kjósa menn að vera frjálslyndir um sumt en alls ekki annað.
Að tortryggja vald
Afstaða til sóttvarnaráðstafana undanfarið hefur leitt í ljós að íslenskir stjórnmálamenn hallast að líkindum flestir frekar í átt til stjórnlyndis en frjálslyndis. Nú er þeim sem greinast með kórónaveiruna gert að sæta einangrun mun lengur hér á landi en á hinum Norðurlöndunum. Með einangrun er gengið harkalega á borgaraleg réttindi, en lítið sem ekkert hefur farið fyrir umræðu um það í stjórnmálunum hvers vegna ástæða sé til harðari skerðingar mannréttinda á Íslandi en í nágrannalöndunum.
Hér er ekki lagt mat á það hversu mikil þörf er á umræddum aðgerðum, en frjálslyndur stjórnmálamaður myndi spyrja gagnrýnna spurninga þegar jafnlangt er gengið í að hefta borgaraleg réttindi. Það er í eðli hins frjálslynda að tortryggja vald.
Meira í orði en á borði
Hörður Ægisson, ritstjóri Markaðarins, fylgirits Fréttablaðsins, komst svo að orði í forystugrein blaðsins í síðustu viku að samfélaginu stafaði „fyrst hætta af því þegar meginþorri almennings tekur því orðið sem sjálfsögðum hlut að gengið sé freklega á athafnafrelsi og borgaraleg réttindi fólks í nafni almannaöryggis“. Ljóst er að þær harkalegu aðgerðir sem gripið hefur verið til í sóttvörnum hafa ekki skilað þeim árangri sem lagt var upp með. Færð hafa verið fram ítarleg rök fyrir því að vægari aðgerðir hefðu getað skilað betri árangri. Bent hefur verið á að í Þýskalandi sé nýgengi smita aðeins fjórðungur af því sem hér er, en þar hefur samt ekki verið farin sú leið að loka landinu.
Svo virðist sem umræðan eða umræðuleysið um sóttvarnaráðstafanir stjórnvalda dragi fram útbreitt stjórnlyndi í íslenskum stjórnmálum. Í reynd eru þeir ekki margir sem tortryggja valdið. Þegar á reynir eiga frjálslynd viðhorf miklu minna fylgi að fagna en ætla mætti, af lestri stefnuskráa flokka og pólitískum greinum.