Með breytingum í forystu verkalýðsfélaga, eins konar hallarbyltingum, má búast við aukinni hörku í kjarabaráttunni. Hörku sem hefur ekki sést síðan á tímum Guðmundar jaka, sem starfaði innan verkalýðsfélagsins Dagsbrúnar, forvera Eflingar, í tæpa hálfa öld. Jón Baldvin Hannibalsson, vinur Guðmundar, og Ólafur Þ. Harðarson stjórnmálafræðiprófessor ræddu við DV um manninn sem stýrði hreyfingunni á umbrotatímum.
Fyrst kvað að Guðmundi jaka í allsherjarverkfallinu mikla sem stóð í sex vikur vorið 1955. Þessi stóri og djúpraddaði maður um þrítugt fór þá fyrir liði verkfallsvarða Dagsbrúnarmanna og olli talsverðum usla. Verkfallið var eitt það lengsta og harðvítugasta í Íslandssögunni og kom til vegna óðaverðbólgu og kjarastöðnunar verkafólks í Reykjavík. Dagsbrúnarmenn kröfðust 30 prósenta launahækkana, atvinnuleysistrygginga og fleira kjarabóta og náði margt af því fram að ganga. Guðmundur gerði nú lítið úr þessum þætti sínum í verkfallinu með sinni einstöku kímni í þætti hjá Hemma Gunn: „Ég hafði 400 manna her undir vopnum. Lögreglan hafði 110.“
Jón Baldvin segir: „Hann varð alræmdur í verkalýðshreyfingunni á þessum tíma. Stór og mikill og menn lögðu ekkert svo glatt í hann. Það slóst í brýnu, sér í lagi í tengslum við mjólkurflutningana inn í bæinn. Framsóknarmenn, sem höfðu einokun á mjólk, reyndu að stöðva verkfallið en þá var mjólkinni hellt niður sem þótti syndsamlegt athæfi. Guðmundur var auðvitað umdeildur og sumir töldu hann ganga fram með ofbeldi og taka völdin í sínar hendur.“
Guðmundur Jóhann Guðmundsson var fæddur árið 1927 í Reykjavík og ólst upp í verkamannabústöðunum sem Héðinn Valdimarsson, formaður Dagsbrúnar til margra ára og fyrirmynd Guðmundar, lét reisa. Hann var sonur Guðmundar H. Guðmundssonar sjómanns og Solveigar Jóhannsdóttur húsmóður. Sem barn sá hann atvinnuleysi og fátækt með eigin augum og hann færði föður sínum kaffi þegar hann fékk aðeins atvinnubótavinnu. Þetta sveið honum og átti eftir að marka líf hans og feril alla tíð.
Í sjónvarpsviðtali sagði hann: „Það sem mótar mann er hatrið á atvinnuleysinu, misréttinu, fátæktinni og svo þessum ömurlegu húsakynnum. Maður fór að HATA þetta ástand.“
Margir halda að Guðmundur hafi fengið viðurnefnið jaki vegna vaxtarlagsins og hins djúpa róms. Hið rétta er að nafnið Guðmundur jaki eða Gvendur jaki festist við hann 12 ára eftir að hann varð Reykjavíkurmeistari í svokölluðu jakahlaupi á Tjörninni. Jakahlaup var þegar ungir drengir hjuggu til ísjaka og fleyttu á Tjörnina, stukku og hlupu svo milli jaka til að komast yfir. Vitaskuld duttu margir ofan í ískalt vatnið á þeirri vegferð.
Guðmundur var afar hraustur, ungur maður, efnilegur í íþróttum og stæltur. Hann stundaði nám í Gagnfræðaskólanum á árunum 1941 til 1944 og fór svo beint í verkamannavinnu. Í eitt skipti var hann í hópi verkamanna í garðinum hjá Einari Jónssyni myndhöggvara þegar upp kom óhefðbundið atvinnutilboð. Guðmundur sagði:
„Ég var nú átján ára gamall og með annað og betra vaxtarlag. Einar var lengi búinn að vappa þarna um kring og skoða menn. Þetta var að sumri eða haustlagi og við vorum naktir að beltisstað. Allt í einu rölti hann til verkstjórans og benti á mig og verkstjórinn kom til mín og sagði að hann vildi fá mig sem módel. Ég hrökk nú við þegar ég var settur á stall og fékk að vita að það var Jésú Kristur sem var fyrirmyndin.“ Verkið var stytta af frelsaranum sem enn þá stendur í Hallgrímskirkju.
Guðmundur spratt ekki upp úr engu vorið 1955. Þá hafði hann starfað í Dagsbrún í tvö ár, verið forseti Æskulýðsfylkingarinnar og í miðstjórn Sósíalistaflokksins. Síðar gekk hann í Alþýðubandalagið og sat sem borgarfulltrúi og svo sem varaforseti Dagsbrúnar í tuttugu ár uns hann tók við formennskunni árið 1982. Einnig sat hann á Alþingi fyrir Alýðubandalagið á árunum 1979 til 1987. Þegar komið var fram á níunda áratuginn var hann óskoraður foringi íslensks verkafólks, holdgervingur baráttunnar og sumir segja síðasti foringinn af gamla skólanum.
Jón Baldvin segir: „Hann var fyrirferðarmikill og aðsópsmikill og verkalýðshreyfingin varð svo öflug að aðrir urðu að taka tillit til hennar. Það er ekki þar með sagt að hún hafi náð miklum árangri í kjarabaráttu því þetta var verðbólguþjóðfélag og gengið var sífellt fellt til að lækka launin aftur.“
Þegar ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar, 1974 til 1978, greip inn í kjarasamninga stóð verkalýðshreyfingin með Alþýðubandalaginu og Alþýðuflokknum sem unnu mikinn kosningasigur árið 1978. Það var á þeim tíma sem Guðmundur fór inn á þing en þar fann hann sig ekki.
Ólafur segir: „Þar lenti hann í átökum og það var unnið gegn honum innan flokksins. Undir lokin var hann hálfpartinn flæmdur í burtu. Guðmundur og Albert Guðmundsson voru miklir vinir, þótt þeir væru hvor í sínum flokknum. Svo kom upp mál þar sem kom í ljós að Albert hafði gefið Guðmundi pening til að hann kæmist á spítala í Bandaríkjunum. Þetta þótti ýmsum í Alþýðubandalaginu ekki nógu fínt.“
Að sögn bæði Jóns Baldvins og Ólafs efnaðist Guðmundur aldrei á störfum sínum í forystu Dagsbrúnar eða á þingi. „Undir lokin var hann orðinn staurblankur,“ segir Jón.
Þó að Guðmundur hafi komið fram á sjónarsviðið á miklum átakatímum í verkalýðshreyfingunni og gengið þar harðast fram sjálfur í verkföllum þá lagði hann einnig grunninn að mesta rólyndistímabili í atvinnulífssögu 20. aldar. Hann var einn af þeim sem lögðu grunninn að svokallaðri þjóðarsátt árið 1990 þar sem ekki var samið um launahækkanir sem slíkar heldur myndað kerfi til að halda utan um kaupmáttinn.
Jón Baldvin segir: „Mín skoðun er sú að hann hafi verið orðinn ágætis sósíaldemókrati undir lokin. Við töluðum nú um það hvort hann vildi ekki ganga í Alþýðuflokkinn til að ljúka þessum hring en hann lét nú aldrei verða af því. En hann var góður vinur okkar kratanna.“
Ólafur tekur undir það. „Eins og oft var með þessa eldri menn í verkalýðshreyfingunni þá líkaði honum áreiðanlega ekki aukin áhrif menntamanna og nýrrar vinstrikynslóðar í Alþýðubandalaginu. Hann var menningarlega íhaldssamur að þessu leyti.“
„Svo kom upp mál þar sem kom í ljós að Albert hafði gefið Guðmundi pening til að hann kæmist á spítala í Bandaríkjunum. Þetta þótti ýmsum í Alþýðubandalaginu ekki nógu fínt.“
Alla tíð var Guðmundur jaki mjög vinsæll maður, kom vel fram í viðtölum og þótti bæði alþýðlegur og hnyttinn. Segja mætti að hugtakið landsföðurlegur ætti vel við um hann.
Ólafur segir: „Hann var ekki síst vinsæll hjá andstæðingum sínum. Því hann þótti heill og góður karl. Hann gat verið mjög fyndinn og afskaplega vel máli farinn. Hann var góður sögumaður, hlýr og elskulegur persónuleiki sem skipti auðvitað máli þegar kom að persónulegum samskiptum.“
Hvað þætti honum um verkalýðsforystuna á síðari tímum?
„Hann myndi ábyggilega sakna þess að í verkalýðsforystunni væru verkamenn. Þegar hann var að hefja sín störf var forystan skipuð körlum sem áttu bakgrunn í hreyfingunni og voru ekki langskólagengnir en oft mjög greindir. Með aukinni skólagöngu þjóðarinnar hefur bragur verkalýðsforystunnar breyst.“
Guðmundur lést sjötugur að aldri árið 1997. Hann lét eftir sig eiginkonu, Elínu Torfadóttur fóstru, og fjögur uppkomin börn.
