Hæstiréttur kvað í dag upp þann dóm að Tryggingastofnun hafi verið óheimilt að skerða greiðslur á sérstakri framfærslu uppbót öryrkja vegna búsetu hennar erlendis. Um er að ræða fordæmisgefandi dóm í máli einstaklings sem ákvað að láta reyna að heimild Tryggingastofnunar (TR) fyrir þessum skerðingum.
Umrædd kona hafði um tíma búið erlendis, en samkvæmt lögum um almannatryggingar ráðast bætur meðal annars af því hversu lengi einstaklingar hafa búið hér á landi. Fullur bótaréttur miðar við að bótaþegi hafi búið á Íslandi í samtals 40 ár á tímabilinu frá 16 ára aldri til 67 ára aldurs, en bótarétturinn skerðist svo eftir því sem bótaþegi hefur búið skemur á Íslandi en þessi 40 ár. Þessi skerðing á sér stað þar sem fólk getur áunnið sér efnislegan rétt í þeim evrópsku ríkjum sem hann hefur búið í og gæti því átt rétt til hlutfallslegra bóta þar.
Umrædd kona var metin með hármarksörorku árið 2011 og er fædd og uppalin Íslendingur, en hún lést undir rekstri málsins og tók þá dánarbú hennar við. Áður en hún varð öryrki hafði hún þó búið tímabundið í Danmörku. Hún uppfyllti þó ekki efnisskilyrði dönsku löggjafarinnar um örorkubætur og fékk því engar greiðslur þaðan.
Sérstaka framfærsluuppbótin er þó ekki greidd á grundvelli almannatryggingalaga heldur laga um félagslega aðstoð. Áður hafi Hæstiréttur komist að þeirri niðurstöðu að heimilt væri að skerða greiðslur almannatrygginga vegna búsetuhlutfalls, en í þessu máli reyndi á hvort það væri heimilt á greiðslum á grundvelli laga um félagslega aðstoð.
Hæstiréttur leit til þess að í lögum um félagslega aðstoð væri að finna reglugerðarheimild sem heimilaði ráðherra að mæla nánar fyrir um uppbætur á lífeyri, svo sem um tekju- og eignarmörk. Í lögunum var þó ekki talað um búsetuhlutfall. Engu að síður setti ráðherra reglugerð þar sem ákvæði um skerðingu vegna búsetu var að finna. Hæstiréttur segir:
„Að stjórnlögum gildir sú regla að athafnir stjórnvalda þurfa að eiga sér viðhlítandi stoð í settum lögum ef þær íþyngja borgurunum eða takmarka réttindi þeirra og birtist hún meðal annars í ákvæðum stjórnarskrárinnar sem mæla fyrir um heimildir til að takmarka mannréttindi.“
Í þessum orðum felst að stjórnvöld geti ekki sett reglur sem íþyngi borgurum nema hafa fyrir því heimild að lögum og eins eftir því sem reglurnar íþyngja meira eru gerðar harðari kröfur um skýrleika. Hæstiréttur sagði enga slíka heimild að finna í lögum um félagslega aðstoð. Hæstiréttur leit einnig til þess að markmiðið með slíkum uppbótum sé að tryggja tiltekna lágmarksframfærslu.
„Þannig samrýmist áskilnaður um búsetutíma hér á landi sem skilyrði fyrir uppbótinni ekki þeim tilgangi nefndra laga að lífeyrisþegar búi við tiltekna lágmarksframfærslu. Auk þess er sem fyrr greinir slíkur áskilnaður ekki tilgreindur í lögunum heldur í reglugerð.“
Hæstiréttur segir að með því að binda fjárhæð uppbótar á lífeyri við búsetu eins og gert hafi verið í reglugerð geti það skapað tilvik að fjárhæðin skerðist með þeim hætti að hún nái ekki þeirri fjárhæð sem lögum samkvæmt sé talið að lífeyrisþegi þurfi til að geta framfleytt sér án uppbótarinnar.
Öryrkjabandalag Íslands (ÖBÍ) fagnar niðurstöðunni í fréttatilkynningu. Þar kemur fram að þegar Landsréttur komst að sömu niðurstöðu hafi ÖBÍ hvatt þáverandi félagsmálaráðherra, Ásmund Einar Daðason, til að una niðurstöðunni. Það hafi þó ekki verið gert.
„Það vakti athygli þegar þáverandi félagsmálaráðherra, Ásmundur Einar Daðason, tók þá ákvörðun að leita heimildar til að áfrýja málinu til Hæstaréttar, þrátt fyrir hvatningu frá Öryrkjabandalaginu að láta nú staðar numið. Hér væri verið að tala um þá einstaklinga sem hvað verst stæðu í þjóðfélaginu, og þeir væru skertir svo, að þeir lifðu jafnvel langt undir framfærslu viðmiðum íslenskra stjórnvalda.“
Þuríður Harpa Sigurðardóttir, formaður ÖBÍ, segir í fréttatilkynningu að niðurstaðan sé mjög ánægjuleg enda sé hér að ræða mál sem varði þá einstaklinga sem hafi það hvað verst í íslensku samfélagi og hafa mátt sæta skerðingum allt frá árinu 2009.
„Niðurstaða Hæstaréttar er skýr, og ég skora á ríkisstjórnina að skýla sér nú ekki bak við einhverjar fyrningarreglur, heldur sýna þá ábyrgð að gera að fullu upp við þá, sem allar götur síðan 2009, hafa þurft að draga fram lífið á upphæðum sem ná ekki lágmarks framfærslu. Afleiðingin er í raun er að þeir hafa búið öll þessi ár við sára fátækt.
Þessi málarekstur hefur tekið um 6 ár og því miður lifði viðkomandi ekki þann dag að bið hans eftir réttlætinu tæki enda“
ÖBÍ bendir að ein megin vörn Tryggingastofnunar í málinu hafi verið sú að um heimildarákvæði væri að ræða en ekki skyldu. Eða með öðrum orðum, Tryggingastofnun sé heimilt að greiða uppbótina, en ekki skylt að gera svo. Því hafi skerðingin verið heimil.
Þessum skilningi hafi Hæstiréttur hafnað og vekur það athygli að í niðurstöðu Hæstaréttar er sérstaklega vikið að þessum rökum eftir að Hæstiréttur kemst að þeirri niðurstöðu að skerðingin hafi verið óheimil. Um þetta segir Hæstiréttur að það skipti engu þó ákvæði laganna sé orðað sem heimild til að veita félagslega aðstoð en ekki réttur til hennar þar sem ekki sé hægt að gættum tilgangi laganna um lágmarksframfærslu lífeyrisþega að tengja þá aðstoð við búsetutíma hér á landi ef á annað borð sé búið að ákveða að nýta heimildina.
Eins tekur Hæstiréttur sérstaklega fyrir þau mótrök TR að þeir einstaklingar sem hafi sætt skerðingum á sérstakri uppbót vegna búsetu gætu hafa þegið fjárhagsaðstoð frá sveitarfélagi sem ekki sé hægt að krefjast að þeir endurgreiði og því muni þeir auðgast á uppbót án tillits til búsetu. En um það segir Hæstiréttur:
„Að réttu lagi ber að taka tillit til slíkrar aðstoðar við uppbör til lífeyrisþega sem sætt hafa slíkri ólögmætri skerðingu. Þetta getur hins vegar engu breytt fyrir niðurstöðu málsins þegar af þeirri ástæðu að áfrýjandi [TR] hefur hvorki upplýst um þessar greiðslur til A[konunnar] né skorað á gagnaðila að gera það.“
Viðskiptablaðið greinir frá því að í málskotsbeiðni Tryggingastofnunar hafi komið fram að dómurinn gæti falið í sér að TR þurfti að greiða 2-3 þúsund einstaklingum allt að 4 milljarða króna og auk þess muni árlegar greiðslur hækka um 600-700 milljónir.
Fyrir áhugasama má hér lesa niðurstöðu Hæstaréttar í heild sinni
