Við velkjumst sjaldan í vafa um að menning okkar er norræn og Norðurlöndin í flestum skilningi eitt menningarsvæði. Fyrirmyndir um flest hafa þó norrænu ríkin sótt suður til Þýskalands og sér í lagi lúterska hlutans í norðri. Danaveldi var meira að segja allt fram til 1864 að stórum hluta þýskt ríki og Danakonungur hafði verið einn hertoga í Hinu heilaga rómverska ríki allt þar til það var aflagt 1806.
Á 18. og 19. öld lögðu Prússar undir sig stærstan hluta Norður-Þýskalands og höfðu forgöngu um sameiningu þýsku ríkjanna eftir að Austurríkismenn höfðu lotið í lægra haldi í styrjöldinni 1866. Nú er Prússland með öllu afmáð af landakortinu. Menjar þess sjást kannski helst í nöfnum knattspyrnuliða Mönchengladbach og Dortmund sem kennd eru við Prússland upp á latínu, Borussia.
Ein kunnasta borg Prússa var hið forna Kóngsberg eða Königsberg sem Sovétmenn jöfnuðu við jörðu eftir að borgin var lent á hernámssvæði þeirra, en alls voru á bilinu tólf til fjórtán milljónir Þjóðverja hraktar frá heimkynnum sínum í austurhluta álfunnar í lok síðari heimsstyrjaldar. Þeir eru ófáir þýskir vinir mínir sem eiga afa eða ömmu sem voru flóttamenn í lok stríðsins. Á rústum Königsberg var reist sovéska borgin Kaliningrad og þess vandlega gætt að afmá allt það sem minnti á forna frægð.
Háskólinn á Kóngsbergi var stofnaður 1544 og kenndur við Albert hertoga af Prússlandi. Þar var Úlfar Þórðarson læknir við nám veturinn 1934–1935 og lýsir hann vel dvölinni í endurminningum sínum. Einhverju sinni var hann árla morguns hjólandi á gangstéttinni þegar maður gengur beint í flasið á honum, grípur fast um stýrið á reiðhjólinu og segir: „Vitið þér ekki að það er bannað að hjóla á gangstéttinni?“ Úlfar maldaði í móinn, þarna væri ekki nokkur maður á ferli. Maðurinn svaraði þá að bragði: „Það skiptir ekki máli, þér verðið að fara að lögunum.“ Úlfari þótti þetta fremur kyndugt þar sem maðurinn var lítill naggur og svaraði: „Jæja, ætlið þér að skipta yður að því?“ Dró þá hinn lágvaxni upp persónuskilríki og í ljós kom að hann var lögreglustjóri borgarinnar. Í þann mund hófu kirkjuklukkurnar að hringja og Úlfari varð að orði að hann væri að koma úr kirkju. „Jú, því þarf maður líka að sinna,“ sagði lögreglustjórinn og sleppti Íslendingnum með áminningu.
Þarna kvikna hinar eilífu spurningar um hvort og að hvaða marki lögin eigi að vera algild eða hvort þau geti verið valkvæð viðmið. Í fornu borgarsamfélagi meginlandsins var vitaskuld meiri þörf á skýrri reglufestu en hér í dreifðum sveitum norðurhjarans. Maðurinn afsalar sér frelsi til að fá búið í siðmenntuðu borgarsamfélagi — en uppsker í formi ríkulegrar siðmenningar.
Ég man í svipinn eftir öðrum Íslendingi sem lýsir Kóngsbergi, en þangað kom Árni Magnússon frá Geitastekk með kaupskipi árið 1759. Hann var þá 33 ára og gæti hafa rekist á frægasta son borgarinnar, heimspekinginn Immanuel Kant, sem þá var 35 ára aldri. Kant var sonur reiðtygjasmiðs sem taldi vinnusemi og heiðarleika til mikilvægustu dyggða. Líkt og í öðrum lúterskum ríkjum var heittrúarstefnan eða píetisminn allsráðandi á þeim tíma. Lykilþáttur í hugmyndafræði píetismans var að sérhvert mannsbarn lærði að lesa því allir yrðu að geta skilið guðsorð beint og milliliðalaust. Börn skyldu umfram allt læra um kristindóminn — þá kæmi annað af sjálfu sér. Það er einkum vegna þessarar stefnu sem læsi varð eins útbreitt hér á landi og raun bar vitni.
Annar hugmyndastraumur þessa tíma var upplýsingin en henni fylgdi áhugi á uppeldismálum. Kant hélt fyrirlestra um það efni sem nýlega eru út komnir í íslenskri þýðingu Skúla Pálssonar, en Bókmenntafélagið gaf þá út í lærdómsritaröðinni. Kjarninn í hugsun Kants í þessu efni er að aga verði manninn í bernsku til að koma í veg fyrir að dýrslegar hvatir „glepji hann af leiðinni að markmiði sínu, mennskunni“. Ögunin héldi aftur af manninum svo hann stefndi sér ekki hömlulaust og hugsunarlaust í hættu. Sá sem ekki hefði notið uppfræðslu væri hrár en hinn óagaði villtur. Af tvennu illu væri skortur á ögun verri því uppfræðslu eða ræktun mætti vinna upp en villimennskan loðaði lengi við. Agaleysi yrði ekki bætt upp síðar.
Kant benti einnig á að maðurinn væri hneigður fyrir iðjuleysi og eftir því sem hann slæptist lengur yrði honum erfiðara að koma sér af stað til að vinna. Maðurinn yrði að verða svo gagntekinn af starfi sínu að markmið þess veitti honum fullnægju og að bestu hvíld hlyti hann vinnu lokinni. Barn þyrfti því að venjast við vinnu og hér gegndu skólarnir lykilhlutverki — þar yrði að aga menn til vinnu. Í því gæti falist allnokkur þvingun en er fram liður stundir gerði sérhver maður sér grein fyrir því hversu gagnleg sú nauðung þeim væri.
Kant taldi sömuleiðis brýnt að maðurinn vendi sig á að langanir hans yrðu ekki að ástríðum. Hann notaði hér latnesku orðin sustine et abstine, sem myndu útleggjast sem „þola skaltu og þreyja“. Við yrðum að geta þolað höfnun og afborið hvers kyns erfiðleika, þar með talið skort.
Og líkt og lögreglustjórinn í Königsberg tvö hundruð árum síðar lagði Kant áherslu á hlýðni við lögin, þar væri um að ræða hlýðni sem börnum væri innrætt með þvingun og hún væri án undantekninga. Þó væri einnig til annars konar hlýðni sem byggðist á trausti og þá sprytti hún af fúsum og frjálsum vilja.
Manninn yrði einnig að siðfága, kenna honum kurteisi, háttvísi og önnur hyggindi svo honum mætti farnast í samfélagi við aðra menn. Börn skyldi ekki ala upp til núverandi ástands heldur til mögulegs betra ástands í framtíðinni — uppeldisáætlunin skyldi miðast við hugsýn um fullkomið mannkyn sem uppfyllti markmið sín fullkomlega. Slíkt gæti þó ekki orðið nema með mörgum kynslóðum þar sem sérhver ný kynslóð lærir af reynslu þeirra fyrri og bætir við sig þekkingu.
Þetta er vitaskuld einungis hugsýn í ljósi ófullkomleika mannsins en verðugt markmið til að vinna að enda hlýtur æðsta takmark sérhvers siðmenntaðs samfélags að vera að sem allra flestir borgarar komist til sem mests þroska og þar er aginn lykilatriði.
