Fyrir viku gerði ég fyrirlestra Immanuels Kant Um uppeldisfræði, að umtalsefni, en þeir eru nýlega út komnir í lærdómsritaröð Bókmenntafélagsins. Ég las aðra bók úr sömu ritröð í vikunni sem leið, Játningar Ágústínusar kirkjuföður, í snilldarlegri þýðingu Sigurbjörns Einarssonar biskups. Ágústínus var fæddur árið 354 í vestrómverska skattlandinu Númidíu þar sem nú er Alsír en þar stóð kristni með miklum blóma um daga Ágústínusar. Hvort tveggja ríkið og kristnin eru nú horfin af þeim slóðum.
Ágústínus kirkjufaðir má teljast einn mesti hugsuður mannsandans. Meðal nýjunga í kenningum hans er vilji mannsins sem sérstök sálargáfa. Maðurinn hefur vilja til að gera hið góða en hann á þess líka kost að velja illskuna og meira að segja er því oft þannig farið að menn velja hið illa í fullri vitund. Þetta er sprottið af breyskleika mannsins og vísast í þessu sambandi til orða Páls postula í Rómverjabréfinu: „Hið góða, sem ég vil, gjöri ég ekki, en hið vonda, sem ég vil ekki, það gjöri ég.“ Með því að breyta gegn betri vitund afsalar maðurinn sér frelsi — kemur sér vísvitandi í ánauð.
Annað meginstef í heimspeki Ágústínusar er að ekki megi meta einstaklinginn út frá heildinni — heldur verði að meta sérhvern einstakling á hans eigin forsendum. Þessi áhersla á einstaklinginn hefur haft gríðarlega áhrif á alla vestræna menningu æ síðan. Áhrifa Ágústínusar sjáum við meira að segja í elstu ritheimildum um okkar sögu. Íslendingabók Ara fróða Þorgilssonar er undir miklum áhrifum Ágústínusar, þar er því lýst hvernig menn komu hingað til lands fyrir guðlega forsjón og hana lærðu menn að meta með kristnitökunni. Ræða Þorgeirs Ljósvetningagoða Þorkelssonar hefur verið kölluð ágústínísk þar sem aðaláherslan er á einingu og frið. Ríkisvaldið á að veita kirkjunni vald til greiða leið til Guðs ríkis en hún á ekki að hindra ríkisvaldið í að gegna hlutverki sínu. Þetta er í meginatriðum skýrt fram á okkar daga. Þá voru flest klaustur hér á landi af reglu Ágústínusar. Áhrifa hins mikla hugsuðar gætir áfram í lúterskum sið enda hafði sjálfur Marteinn Lúther verið munkur í Ágústínusarklaustri.
Ég las nýverið hina þekktu bók Samuels Huntington Clash of Civilizations en Huntington sem lést árið 2008 sinnti kennslu og fræðastörfum við Harvard-háskóla í Massachusetts um meira en hálfrar aldar skeið. Hann var demókrati og vann að þjóðaröryggismálum í forsetatíð Jimmy Carter.
Meðal doktorsnema Huntingtons var Francis Fukuyama sem að loknu kalda stríðinu ritaði hina frægu bók End of History and the Last Man sem út kom 1992. Clash of Civilizations voru upphaflega greinar sem birtust í tímaritinu Foreign Affairs 1993 og ýmsir hafa kallað andsvar Huntingtons við kenningum lærisveins síns, Fukuyama. Að mati Huntingtons yrðu Vesturlönd að styrkjast menningarlega, láta af tálsýn um „lýðræðislega alheimshyggju“ (e. democratic universalism) og hætta stöðugri hernaðaríhlutun í fjarlægum heimshlutum. Á tímum vaxandi þjóðernisátaka og menningarárekstra kæmi í ljós að alheimshyggjan væri í senn „röng, siðlaus og háskaleg“.
Huntington áleit að stríð framtíðarinnar yrðu ekki háð milli ríkja heldur menningarheima, siðurinn lægi miklu dýpra í mannssálinni en flestir Vesturlandabúar gerðu sér grein fyrir, og hann áleit að heimur múhameðstrúarmanna yrði í framtíðinni mesta ógnin við vestræna menningu.
Huntington sá margt fyrir, til að mynda að stríð brytist út í Úkraínu og henni yrði skipt upp, en hann sá ekki fyrir þann gífurlega fjölda múhameðstrúarmanna sem flust hefur til Evrópu á síðustu árum. Það hefur leitt af sér alvarlega menningarárekstra sem illmögulegt virðist að leysa — múhameðskir ofsatrúarmenn hvarvetna í vesturhluta álfunnar krefjast afnáms lýðræðis og vestræns þjóðríkis. Þess í stað verði innleidd sjaríalög og komið á fót kalífadæmi. Við blasir að vestrænt lýðræði og mannréttindi hafa orðið öflum skjól sem vilja vestræn samfélög feig. En þetta var allt fyrirsjáanlegt og leiðir hugann að vangaveltum Ágústínusar hvers vegna menn breyta gegn betri vitund. Í þessu tilviki myndu sumir kenna það vestrænu sjálfshatri sem birtist meðal annars í umburðarlyndi með ofstækisöflum. Menn virðast hafa misst sjónar á grundvallarþáttum eins og endurspeglast í ræðu Þorgeirs Ljósvetningagoða á Alþingi árið 1000 þar sem hákristnir miðaldahöfundar láta hann flytja boðskap einn sið og ein lög.
Agnarsmátt þjóðfélag sem okkar þarf sérstaklega að vera á varðbergi gagnvart menningarárekstrum en enginn stjórnmálaflokkur hefur tekið af skarið og talað fyrir skýrri innflytjendastefnu sem hefði það að markmiði að þeir hópar manna nytu forgangs til dvalar hér sem líklegastir væru til að verða virkir þátttakendur í þjóðfélaginu, aðhylltust vestræn viðhorf ellegar væru líkur til að myndu aðlagast vestrænum gildum. Þvert á móti eru teikn á lofti um að hér verði endurtekin sömu mistök í innflytjendamálum og gerð hafa verið í ýmsum nágrannaríkjum.
Ágústínus kirkjufaðir lifði mikla umbrotatíma. Síðustu tvö æviár hans var heimaborg hans Hippó umsetin herjum Vandala. Hinn aldni biskup taldi kjark í borgarbúa og sinnti nauðstöddum. Skömmu eftir andlát Ágústínusar árið 430 féll borgin í hendur Vandölum. Hið víðlenda Vestrómverska ríki var komið að fótum fram og laut í lægra haldi fyrir hverjum germanska herkonunginum á hendur öðrum. Mörgum öldum síðar hertóku sporgöngumenn Múhameðs spámanns hin fornkristnu samfélög Norður-Afríku.
Þeir menningarárekstrar sem við verðum vitni að í vestanverðri álfunni á okkar dögum hafa ýtt undir þjóðernisöfgahópa sem oftar en ekki hafna frjálslyndi og einstaklingshyggju. Í slíkri heildarhyggju er fólgið fráhvarf frá vestrænum gildum. Stjórnmálaleiðtogar eftirstríðsáranna í Vestur-Evrópu drógu rétta lærdóma af hörmungum síðari heimsstyrjaldar: hverfa yrði til vestrænna grunngilda þar sem kristnin yrði í forgrunni, einstaklingurinn og manngildið. Efnahagsbandalagið sem nú nefnist Evrópusambandið var upphaflega reist undir hákaþólskum hugmyndum og fáni sambandsins hefur meira að segja vísun til táknmynda heilagrar guðsmóður. Fyrir sumum var Hið heilaga rómverska ríki Karls mikla, Karlamagnúsar, þar með að einhverju marki endurskapað.
Síðan þá hafa menn einhvers staðar villst af leið, misst sjónar á mikilvægi vestrænnar þjóðarheildar og einhverjir kunna að skella skuldinni á svokallaða 68 kynslóð. En alltént verða þeir margbreytilegu menningarstraumar sem hingað berast frá fjarlægum heimshlutum að samlagast svo þeir geti veitt vestrænum þjóðfélögum þrótt. Þetta er höfuðverkefni Vesturlanda: að horfa inn á við, og efla vestræna þjóðmenningu, sem er hin klassíska kristna menning þar sem manngildið — einstaklingurinn er í forgrunni — rétt eins og Ágústínus kirkjufaðir dró svo vel fram, einstaklingurinn sem hefur vilja til að breyta rétt.
