Í fjórða þætti Vesturfara var fjallað um kvæðið Sandy Bar eftir Guttorm J. Guttormsson. Við heyrðum meðal annars höfundinn flytja brot úr því. Þetta er réttnefnd höfuðkvæði Nýja Íslands. Eins og kom fram í þættinum var Guttormur, sem var allt sitt líf bóndi, hámenntaður maður, þótt hann gengi einungis þrjú ár í barnaskóla.
Á Sandy Bar við Winnipegvatn var byggð sem fór hæðilega illa út úr bólusótt sem herjaði árin 1876 og 1877. Skáldið gengur niður að vatninu, það gerir þrumuveður og svipir fortíðarinnar birtast. Ég ætla reyndar að fullyrða að þetta sé með magnaðri ljóðum á íslensku – og lokalínurnar, þær eru stórfenglegar, eins og ég sagði í þættinum í kvöld.
Það var seint á sumarkveldi
sundrað loft af gný og eldi,
Regn í steypistraumum felldi,
stöðuvatn varð hvert mitt far.
Gekk ég hægt í hlé við jaðar
hvítrar espitrjáaraðar,
Kom ég loks að lágum tjaldstað
landnemanna’ á Sandy Bar,
Tjaldstað hinna löngu liðnu
landnámsmanna á Sandy Bar
Þögnin felur þeirra heiti.
Þeir voru lagðir hér í bleyti.
Flæddi þá um laut og leiti
lands, við norðan skýjafar.
Andi dauðans yfir straumi
elfar, sveif í hverjum draumi.
Var þá sem hans vængjaskuggi
vofði yfir Sandy Bar.
Skuggablik hans fálkafjaðra
félli yfir Sandy Bar.
Það er hraustum heilsubrestur:
hugboð um að verði gestur
kallið handan, höndum frestur
hlotnist ei að smíða far,
þá til ferðar yfir álinn
ei er reiðubúin sálin, –
og á nálaroddum voru
iljar manna, á Sandy Bar,
voru á nálum óljóss ótta
allir menn á Sandy Bar.
Að mér sóttu þeirra þrautir,
þar um espihól og lautir,
fann ég enda brenndar brautir,
beðið hafði dauðinn þar.
Þegar elding loftið lýsti,
leiði margt ég sá, er hýsti
landnámsmanns og landnámskonu
lík – í jörð á Sandy Bar,
menn, sem lífið, launað engu
létu fyrr á Sandy Bar.
Heimanfarar fyrri tíða
fluttust hingað til að líða,
sigurlaust að lifa, stríða
leggja í sölur heilsufar,
falla, en þrá að því að stefna
þetta heit að fullu efna:
meginbraut að marki ryðja
merkta út frá Sandy Bar,
braut til sigurs rakleitt, rétta
ryðja út frá Sandy Bar.
ég varð eins og álft í sárum,
og mér þótti verða, að tárum
regn af algeims augnahárum –
ofan þaðan grátið var,
reiðarslögin lundinn lustu,
lauftrén öll hin hæstu brustu,
sem þar væru vonir dauðra
veg að ryðja, á Sandy Bar,
ryðja leiðir lífi og heiðri
landnemanna á Sandy Bar.
Vonir dána mikilmagnans
mega færa áfram vagn hans,
verða, að liði, vera gagn hans,
vísa mörgum í hans far.
Rætast þær í heilum huga
hvers eins manns, er vildi duga,
og nú kenndur er við landnám
allt í kringum Sandy Bar,
hefir lagt sér leið að marki
landnemanna á Sandy Bar.
Hafin verk og hálfnuð talin
helgast þeim, sem féllu’ í valinn.
– Grasnál upp með oddinn kalinn
óx, ef henni leyft það var,
en þess merki í broddi bar hún
bitru frosti stýfð að var hún.
Mér fannst græna grasið kalið
gróa kringum Sandy Bar,
grasið kalið ilma, anga
allt í kringum Sandy Bar.
Ég fann yl í öllum taugum,
og mér birti fyrir augum.
Vafurloga lagði af haugum
landnámsmanna nærri þar.
Gullið var, sem grófst þar með þeim,
gildir vöðvar, – afl var léð þeim, –
þeirra allt, sem aldrei getur
orku neytt á Sandy Bar.
Það, sem ekki áfram heldur,
er í gröf á Sandy Bar.
Stytti upp og himinn heiður
hvefldist stirndur, meginbreiður
eins og vegur valinn, greiður,
var í lofti sunnan far. –
Rofinn eldibrandi bakki
beint í norður var á flakki.
Stjörnubjartur, heiður himinn
hvelfdist yfir Sandy Bar,
himinn, landnám landnemanna,
ljómaði yfir Sandy Bar.
Guttormur J. Guttormsson við leiði Betsy Ramsey, en hún kom einnig við sögu í Vesturförum í kvöld. Maður hennar, indíáninn John Ramsey, dró steininn á ís langa leið og setti hann þarna niður. Betsy dó í bólusóttinni sem herjaði við Winnipegvatn við upphaf íslenska landnámsins.
