Einar Kárason – Þér að segja
Einar Kárason skrifar:
Ég held að engin skáldsaga sé nefnd jafnoft þegar fólk er spurt um uppáhaldsbækur eins og hinn ókláraði tékkneski epos frá þriðja áratug liðinnar aldar: „Góði dátinn Svejk“. Hún hefur verið margsinnis gefin út hér á landi í þýðingu Karls Ísfeld, þýðingu sem er eiginlega snilldarleg svo langt sem hún nær. Ég ætla að segja hér nokkuð frá höfundi bókarinnar, Jaroslav Hasek, og í lokin koma með löngu tímabæra tillögu um nýja og endurbætta útgáfu þessa meistaraverks á íslensku.
Jaroslav Hasek var ævintýramaður, og eflaust af mörgum talinn mikill gallagripur á sinni samtíð. Hann fæddist í Prag 30. apríl 1883. Hann var vandræðabarn í skóla og datt út úr námi. Hann fann sig reyndar þegar hann var kominn undir tvítugt í verslunarnámi, sem hann stundaði um hríð og lauk prófi, jafnframt því sem hann fór að fást við ritstörf og birta gamansamar smásögur í blöðum. Að loknu námi hóf hann störf sem bankamaður, en hafði meiri áhuga á að flakka um, og flosnaði upp úr starfinu; eftir það hafði hann nær eingöngu framfæri sitt af skriftum, þótt ekki væru það háar tekjur.
Á þessum árum var Tékkóslóvakía, eins og unnendum Góða dátans er að sjálfsögðu kunnugt, hluti af Habsborgaraveldinu, eða keisaradæminu Austurríki-Ungverjalandi. Þrjár af höfuðborgum þess veldis voru Vín, að sjálfsögðu, Búdapest og Prag, og hafa þær allar nokkuð sameiginlegt glæsilegt svipmót, svona í gamla miðhlutanum – það á reyndar við víðar um gamla Habsborgaraveldið, sem náði langt suður á Balkanskaga, austur til Transilvaníu og norður til Galisíu, þar sem nú eru austurhluti Póllands og vesturhluti Úkraínu. Og þar eru einnig fagrar borgir með Habsborgarabrag, eins og Krakóv og Lviv.
Eins og gengur þá eiga þjóðir undir erlendu valdi misauðvelt með að sætta sig við slíkt, og þegar komið var fram á tuttugustu öldina voru miklir brestir komnir í heimsveldið; margir Tékkar og Slóvakar þoldu illa Austurríkismenn eða Ungverja, samanber kostulegan kafla í Góða dátanum þegar aðalpersónan hittir gamlan vin sinn í hernum, Vodidska, sem á sér þann helstan metnað að tuskast við Ungverja. Og höfundurinn Hasek varð snemma andsnúinn keisaradæminu og tók þátt í uppþotum og mótmælum og skemmdarverkum; gerðist anarkisti og illa þokkaður af yfirvöldum sem uppreisnarmaður.
Jaroslav Hasek varð þó ástfanginn af stúlku sem hann svo kvæntist, hún var af fínum borgaralegum ættum í Prag, og áttu ættingjar hennar erfitt með að sætta sig við þennan vandræðagepil, og svo fór að þeim hjónum var á endanum eiginlega stíað í sundur, og átti sú staðreynd eftir að auka enn á rótleysi hans og æ meiri óreglu.
Þeir sem kunna vel bókina um Góða dátann muna vel eftir sjálfboðaliðanum Marek, sem varð mikill vinur og sálufélagi Svejk; það var sá sem neitaði að hreinsa kamra, og varð um tíma skrásetjari „afreksverka“ 91. herdeildar. Það þarf ekki lengi að kynna sér sögu Haseks til að sjá að Marek á æði margt skylt með höfundinum; sjálfboðaliðinn Hasek hafði einnig um tíma sama skrásetjarastarf í sömu herdeild, og margt sem Marek segir í bókinni um ævintýri sín í lífinu fyrir stríð er tekið beint úr lífshlaupi Haseks, eins og til dæmis um það þegar hann var um hríð ritstjóri blaðs um fugla- og dýralíf og sagði fréttir af allskyns kvikindum sem enginn hafði heyrt getið um áður, og voru þegar að var gáð uppfinning ritsjórans. Sama á reyndar við um sumar sögur Svejk sjálfs; hann segir sögu af því þegar hann starfaði hjá efnafræðingnum Herra Kókovska í Prag, en það er beint úr lífsreynslubanka höfundarins. Og greinilega er allmikið af þessum tveimur sögupersónum, Svejk og Marek, sótt til Haseks sjálfs; til dæmis húmorinn, sagnagleðin og virðingarleysið fyrir yfirvöldum.
Fyrir stríð hóf Hasek að setja saman litlar sögur um hermann sem heitir Josef Svejk; nokkrar þeirra þýddi Þorgeir heitinn Þorgeirsson og þær birtust í Tímariti Máls og menningar fyrir tveimur, þremur áratugum. Þar eru komin frumdrögin að persónunni, þótt enn sé langt í land með að fylla út í myndina. Enda var það ekki fyrr en með morðinu á ríkisarfanum Frans Ferdínand og heimsófriðinum mikla sem fylgdi í kjölfarið að söguefnið fer á flug. Hasek sjálfur fór í stríðið í hinni frægu 91. herdeild og ævintýrum hennar á fyrsta hluta stríðsins er fylgt í megindráttum, og nöfn sumra liðsmanna úr bókinni voru raunveruleg, eins og til að mynda á við um Lúkas höfuðsmann og Vanek herdeildarbókara. Vera Haseks í Habsborgarahernum varð þó ekki löng því hann varð stríðsfangi Rússa í september 1915.
Það var ekki sældarlíf að vera stríðsfangi rússneska keisaradæmisins, og Hasek átti herfilega vist í fangabúðum, veiktist meðal annars af taugaveiki og trúlega malaríu og fleiri sjúkdómum og komst aldrei til fullrar heilsu á ný. Hann losnaði þó úr búðunum og gekk til liðs til herdeild Tékka og Slóvaka í Rússlandi sem barðist gegn Austurríkiskeisara og Þjóðverjum. Hann fór þó ekki á vígstöðvarnar en dvaldist í Rússlandi, og þótt hann væri krítískur á bolsévika á upplausnarárinu 1917 gekk hann samt til liðs við þá eftir Októberbyltinguna, og komst smám saman til metorða, meðal annars í bæjarmálum einhvers staðar í suðurhluta Rússlands. Hann kom þó aftur til Tékkóslóvakíu í árslok 1920, með rússneska eiginkonu. Í heimalandinu var honum mætt af tortryggni af hálfu yfirvalda, en hann hóf að rita bókina sína miklu um ævintýri Góða dátans í heimsstyrjöldinni, til að framfleyta þeim hjónum. Henni var ætlað að verða fjögur bindi. Óregla og heilsuleysi háði honum; meðal vina hans úr hópi bókmenntafólks í Prag kvisaðist fljótt að hann væri með eitthvað mikið og merkilegt í smíðum, hann hefur sjálfsagt lesið upp úr handritinu fyrir vini sína, og nú breiddust út áhyggjur um að hann myndi ekki geta klárað verkið, meðfram þeirri iðju sem hann stundaði af kappi, semsé þeirri að hanga á knæpunum í höfuðborginni. Svo að úr varð að hann fór til rólegri smábæjar, Lipnice sem er í um 160 kílómetra fjarlægð frá Prag, og vann þar af kappi. En í Lipnice var að sjálfsögðu bæjarkrá, og eflaust hefur þessi lífsreyndi og gamansami sögumaður verið aufúsugestur þar. Hann veiktist og dó 3. jan 1923 og átti þá að minnsta kosti fjórðung bókarinnar óskrifaðan. Hann er jarðsettur í kirkjugarðinum í Lipnice, og enn minnast bæjarbúar hans, og það sagði einn vinur minn sem var þar á ferð og vitjaði Haseks að enn tíðkaðist að leggja bjórflöskur á leiði skáldsins.
En nú kemur tillagan um nýja íslenska útgáfu snilldarverksins: Hin íslenska þýðing Karls Ísfeld, sem mun hafa komið fyrst út árið 1942, hefur tvo meginskavanka. Hún er í fyrsta lagi ekki gerð úr frummálinu, tékknesku, heldur trúlega eftir danskri, eða kannski enskri, þýðingu. Íslenski textinn er að sönnu kjarnmikill og víða frábær, en svona þýðingar úr millimálum eru nær undantekningarlaust með ýmsum villum, öðruvísi getur það varla verið.
Hitt athugunarefnið, sem er stærra og alvarlegra, er að íslenska útleggingin er töluvert stytt versjón af frumtextanum. Og þar er ekki við okkar þýðanda að sakast; hann hefur eflaust stuðst við þýðingu sem var jafnmikið stytt. Það var leiður vani þýðenda og útgefenda á þessum árum að hantera texta dálítið eftir eigin smekk, stytta ef þeim sýndist svo, og þannig voru gefin út ótal snilldarverk í þýðingum. Um Góða dátann átti þetta ekki síst við; hún var til dæmis ekki gefin út óstytt á ensku fyrr en 1973, fimmtíu árum eftir lát höfundarins. En vel að merkja þá er hún enn ekki til óstytt á íslensku.
Ein af ástæðum þess að menn voru mjög duglegir að skera niður texta Haseks er sú að víða mun hann verða ruglingslegur, dálítið samhengislaust er látið vaða á súðum út og suður; sumir telja að þeir passusar hafi orðið til þegar Hasek ákvað að halda áfram að skrifa eftir að hann kom heim af kránni á kvöldin. En þá er þess að geta að það er ekkert að því þó að snillingar röfli stundum út í bláinn – við viljum samt heyra. Og unnendur þessarar frábæru bókar eiga hreinlega heimtingu á að fá í hendur allan textann og engar refjar, í herrans nafni og fjörtíu!
Vegna þess hve þýðing Karls er kjarnmikil og skemmtileg, með öllum sínum kveðskap og frábærum tilsvörum, þá væri út í bláinn að varpa henni fyrir róða. Það sem ætti að gera væri að fá mann með gott vald á íslensku og sem jafnframt kann tékknesku (þeir eru til!) í það verkefni að yfirfara gömlu þýðinguna, leiðrétta úr henni villur og misskilning, og þýða svo hitt sem á vantar. Það yrði frábær fengur fyrir íslenska unnendur sagnalistar, og myndi halda nafni útgefandans lengi á lofti.
Einar Kárason.
