Bryndís Schram rýnir í leikritið Hans Blær sem Leikhópurinn Óskabörn ógæfunnar sýnir í Tjarnarbíói.
Höfundur: Eiríkur Örn Norðdahl
Leikstjóri: Vignir Rafn Valþórsson
Leikmynd, búningar og gervi: Brynja Björnsdóttir
Hljóð: Áslákur Ingvarsson
Lýsing: Arnþór Þórsteinsson og Kjartan Darri Kristjánsson
Vídeó: Roland Hamilton
Búningar: Enóla Ríkey Guðssending: Sveinn Óskar Ásbjörnsson
Leikarar: Sveinn Ólafur Gunnarsson Sólveig Guðmundsdóttir Jörundur Ragnarsson Sara Marti Guðmundsdóttir Kjartan Darri Kjartansson
Eiríkur Örn Norðdahl er sér á parti. Engum líkur. Hann hefur sýnt það í fyrri verkum sínum – jafnt í sögum sem ljóðum – að hann þorir, þegar aðrir þegja. Hann skirrist einskis, hlífir engu. Afhjúpar og ögrar með stæl. Ef þér er auðveldlega ofboðið, er kannski best að halda sig fjarri.
Höfundinum er nefnilega ekkert heilagt. Venjuviska og vanahugsun eru fyrstu fórnarlömb háðfuglsins. Ef það er í lagi þín vegna, þá skaltu láta slag standa og hlusta á það sem frægðarfríkið (nýyrði fyrir „media celebrity“) Hans Blær, hefur að segja við áhorfendur í Tjarnarbíói. Þetta er ósvikin skemmtun.
Um hvað er þetta eiginlega? Háðsádeila – já, á síbylju rétttrúnaðarins, sem dynur á vitum okkar viðstöðulaust, daginn út og inn, ár eftir ár, á miðlunum og netinu. Án umhugsunar utan við gagnrýna hugsun. Þetta snýst allt um kyn. Kyngervi, kynvitund, kynskipti og annað kynlegt. En það er ekki allt sem sýnist bak við Blæ-vanginn. Hans Blær er hvorki hann né hún – eða er hann kannski bæði og? Úr þessu gervi getur hán – eins og það heitir – haft allt að háði og spotti.
Bókstaflega allt. Meira að segja Me-too-hreyfinguna líka. Herskarar kvenna „stíga fram“ í hundrað þúsund fréttatímum og bera vitni sem brotaþolar og fórnarlömb karlkynsins. Þetta er svo yfirþyrmandi, að það sækir að manni efi um, að samskipti kynjanna geti nokkurn tíma orðið með eðlilegum hætti hér eftir.
En hvað er eðlilegt? Hvað sagði ekki þjóðskáldið: „ … meðan lönd gyrðir sær og gumar girnast mær, gljár sól á hlíð“. Að eilífu, sumsé. Hljómar að vísu eins og aftan úr forneskju. Samt kom það einu sinni fram í fréttum, að franskar konur – meira að segja leikkonur eins og Catherine Deneuve – voru ekki alveg með á nótunum. Þær vildu meina, að karlmönnum ætti ekki að vera bannað að hrífast af konum – stíga í vænginn eða fara á fjörur við – eins og það var einhvern tíma orðað í rómantík fortíðarinnar. Í hinni hugljúfu kvikmynd Maríu Reyndal, Mannasiðum – sem sýnd var í sjónvarpinu um páskana – blasti við dálítið flóknari mynd af mannlífinu. Hún vakti jafnvel von um sátt og samlyndi.
Blær lætur hins vegar vaða: Má vera, að sumar Hollywood leikkonur hafi viljað leggja allt í sölurnar fyrir frægðina? Hið athyglissjúka frægðarfrík þekkir sitt heimafólk.
Hán semur sig ekki að viðteknum siðum og venjum. Þegar hán beitir sér fyrir stofnun meðferðarheimilis fyrir fórnarlömb nauðgara, er það sagt gert í tilraunaskyni. Rödd fréttaþular segir svo, hvernig til tókst með tilraunina. Meðferðarheimilið snerist upp í kynlífsorgíu. Hvernig bregst hán við? Iðrandi syndaselur eða forhert frík? Við fáum fréttir af því undir lok sýningarinnar.
Fer þetta ekki út yfir öll mörk velsæmis? Jú, einmitt, það er punkturinn. Að sjokkera áhorfendur. Að hrista upp í þeim vanahugsunina, að rjúfa bannhelgina – tabúið. Hvað leynist á bak við hið slétta og fellda yfirborð? Þorum við að kynnast okkar innri manni? Þurfum við ekki sjokkþerapíu til að sjá í gegnum hræsni og helgislepju? Hvar eru mörk velsæmisins? Er það ekki bara sannleikurinn – afdráttarlaus og miskunnarlaus – sem gerir manninn frjálsan?
Það hvaflaði að mér, meðan sýningunni vatt fram – milli þess sem ég hló að ófyrirleitninni og ögruninni – að sýning af þessu tagi yrði vísast bönnuð af yfirvöldum, þar sem rétttrúnaðurinn ræður ríkjum. Ekki bara í Moskvu, heldur líka í Mumbæ og Marakesh. Meira að segja víða í löndum gömlu Evrópu. En ætli hún fengist ekki sýnd, að minnsta kosti í Berlín, í kjallaraleikhúsi á afviknum stað í hinni nýju höfuðborg Evrópu? Pussy Riot stelpurnar í Moskvu voru jú hér um árið sendar beint í gulagið.
Hvað með saksóknara ríkisins – ætli hann fylgist nokkuð með leikhúsinu? Varðar það ekki við lög að fara út fyrir mörk velsæmisins? Trúðnum leyfðist að vísu að segja sannleikann um hátign valdsins í Shakespeare. Kannski leikhúsinu sé frjálst að segja það sem bannað er í veruleikanum utandyra.
Hvað með leiksýninguna sem slíka? Hún var flott. Það á við um sviðsmyndina sjálfa og ljósatæknina, sem var mögnuð. Tónlist Ásláks Ingvarssonar var samboðin texta skáldsins. Leikararnir voru hver öðrum betri. Sýningin er stutt – 75 mínútur – og heldur athygli áhorfenda allan tímann. Við hlógum, þegar höfundurinn hitti í mark – eða gekk gersamlega fram af okkur. Ætli þetta sé ekki bara þerapía – eins konar heilun? Að þora að orða hið ósagða gerir manni gjarnan gott.
