Jón G. Jónsson, sem hefur starfað sem bankamaður víða erlendis, var gestur hjá mér í Silfrinu í dag. Jón hefur sett fram athyglisverðar hugmyndir um endurreisn bankanna eins og má lesa í þessari grein sem birtist í Morgunblaðinu í síðustu viku.
— — —
ENDURREISN bankanna er mikilvægasta efnahagsmál þjóðarinnar, en jafnframt það flóknasta í úrlausn. Samkvæmt tillögum Fjármálaeftirlitsins (FME) frá því í október á stærð nýju bankanna að miðast við innlendar eignir. Stofnefnahagsreikningar þeirra frá nóvember gera ráð fyrir eignum upp á 2.500 milljarða (áður en ríkið leggur fram eigið fé). Um mitt ár 2008 voru innlendar eignir gömlu bankanna þriggja 5.000 milljarðar, þar af einungis 3.000 milljarðar í íslenskum krónum. Gert er ráð fyrir því að eignir verði keyptar á 50% af bókfærðu verði, en niðurstöður verðmats, sem lauk 15. apríl, hafa þó enn ekki verið birtar. Nýju bankarnir gefa svo út skuldabréf til þeirra gömlu fyrir 1.200 milljarða, eða mismuninn á yfirteknum eignum (2.500 milljörðum) og innlánsskuldum (1.300 milljörðum). Nýlegar yfirlýsingar fjármálaráðherra og viðskiptaráðherra benda reyndar til að bankarnir verði minni. Hins vegar bendir ekkert til að aðferðunum verði breytt.Það er ósanngjarnt að gagnrýna stjórnvöld fyrir ákvarðanir sem teknar voru í tímaþröng og við erfiðar aðstæður í október. Annmarkar koma þó í ljós við nánari athugun: stærð nýju bankanna gæti leitt til mikils útlánataps sem mun falla á ríkið. Eftir endurskipulagninguna verður bankakerfið jafn stórt og 2005, eða tvö- til fjórföld þjóðarframleiðsla. Stór lánasöfn hafa einnig lág meðalgæði, en allt að 80% af lánum bankanna gætu verið í vanskilum. Slíkir bankar geta aldrei átt eðlileg viðskipti. Þeir eru líka illa samstilltir á eigna- og skuldahliðinni með gjaldeyris- og verðbólgusamsetningu, fá því ekki hátt lánshæfismat og verða seint einkavæddir. Áhætta Seðlabankans í viðskiptum við þá verður mikil, svo og hagsmunaárekstrar: ríkið er hluthafi í nýju bönkunum og kröfuhafi í gömlu bönkunum, og gömlu bankarnir eru svo kröfuhafar nýju bankanna. Fari endurskipulagningin úrskeiðis er hætta á að við endum aftur á byrjunarreit og ríkið þurfi að leggja bönkunum til meira eigið fé.
Aðstæður hér á landi eru í engu líkar þeim sem voru í Svíþjóð árið 1992, en svipar mest til Indónesíu í Asíukreppunni 1997-1999 hvað varðar gengishrap, stýrivaxtastig, skuldatryggingarálag, erlenda skuldsetningu fyrirtækja og tengsl við banka landsins. Eignaumsýslufélag Indónesíu tók yfir vanskilalán sem námu 80% af bankakerfinu og endurheimti aðeins 30% af lánsfjárhæð. Nýju bankarnir eiga að taka yfir útlán upp á 4.000 milljarða að bókverði, eða 2.000 milljarða að markaðsverði. Samkvæmt þessum tölum má ætla að tap íslenska ríkisins gæti orðið 320 milljarðar, bara vegna afskrifta vanskilalána (ef þau eru tekin yfir á 40%, en venjuleg lán á 90%). Spilling í Indónesíu lækkaði endurheimtur en betra efnahagsástand heimsins þá en nú hækkaði þær á móti.
Vinstri hlið efnahagsreiknings nýju bankanna er enn ekki tilbúin, þrátt fyrir að verðmat liggi nú fyrir. Hætta er á að nýju bankarnir kaupi eignir af gömlu bönkunum á of háu verði, en viðskiptaráðherra sagði í fyrirspurn á Alþingi þann 16. mars að verðmat á bönkunum ætti að „endurspegla þau verðmæti, sem felast í eignum nýju bankanna þegar til langs tíma er litið, fremur en það verð, sem fengist fyrir þær við þvingaða sölu við erfiðar markaðsaðstæður“. FME getur ekki fært eignirnar yfir með sérstakri ákvörðun. Þegar eignahliðin liggur svo fyrir, þarf að stilla upp skuldahliðinni. Hætta er á að kjör á skuldabréfum nýju bankanna til þeirra gömlu íþyngi þeim og ríkinu (t.d. vegna slæmrar stöðu þeirra og kröfu um ríkisábyrgð). Þessir eigna- og skuldasamningar gætu tekið margar vikur. Þá loksins getur FME lagt dóm á efnahagsreikning nýju bankanna hvað varðar CAD-hlutfall eiginfjár og framtíðar-viðskiptaáætlanir, og þeir hafið starfsemi sem sjálfstæðar stofnanir.
Ekkert land í heiminum hefur jafnmikil tækifæri til að láta aðra kosta endurreisn sína, en þá verða nýju bankarnir að verða minni. Þeir keyptu þannig aðeins bestu eignir gömlu bankanna, sem næmi innistæðum, eða 1.300 milljörðum, í stað 2.500 milljarða áður, og gæfu þannig ekki út nein skuldabréf. Stærð bankakerfisins væri þá eins og hjá nágrannaþjóðum. Hlutafjárframlag ríkisins væri minna, eða 130 milljarðar, í stað þeirra 385 milljarða sem eru á fjárlögum. Nýju bankarnir gætu tekið til sín skuldir sjávarútvegsins og þannig færðist fiskveiðikvótinn óbeint í hendurnar á þjóðinni. Slíkir bankar fengju betra lánshæfismat og þá yrði auðveldara að einkavæða. Fjárhagsleg áhætta ríkissjóðs sem hluthafa og Seðlabanka sem mótaðila á millibankamarkaði minnkar einnig. Erlendir kröfuhafar hefðu meiri áhuga á að eignast slíka banka.Einnig má nota endurskipulagninguna til að létta á verðtryggingu útlána og gjaldeyrishöftum. Í stað hlutafjár frá ríkinu gætu bankarnir fjármagnað ný útlán með útgáfu óverðtryggðra skuldabréfa til þess, og lánað áfram viðskiptavinum sínum. Þannig væru útlán bankanna óverðtryggð. Vegna jöklabréfanna er stór hluti innistæðna í eigu erlendra aðila. Margar ástæður eru fyrir nýju bankana að taka þær ekki yfir (t.d. fylgja þeim vanskilalán og of dýrt er fyrir bankana að greiða háa vexti af þeim, ef þeir geta ekki lánað þær út á betri kjörum). Með því að skilja þær eftir í gömlu bönkunum gætum við fest þær þangað til greiðslustöðvun lyki í lok næsta árs. Þannig mundi þrýstingur á krónuna minnka, eftirspurn eftir ríkisskuldabréfum aukast og skilyrði til vaxtalækkunar myndast.
Samkvæmt þessu yrði stór hluti lána íslenskra fyrirtækja eftir í gömlu bönkunum. Þess vegna þarf eignaumsýslufélag til að endurskipuleggja fjárhag þeirra og styðja við bakið á nýju bönkunum, eins og umsýslufélög í öðrum löndum hafa gert. Fjárhagsleg endurskipulagning fyrirtækja er forsenda fyrir endurreisn íslensks efnahagslífs. Bein niðurfærsla skulda virkar ekki. Þá þyrftum við að búa til of stórt bankakerfi til að hún næði til sem flestra. Einnig tapaðist stærsti hluti eiginfjár bankanna við þetta. Niðurfærslan gæti líka leitt til lögsókna lánardrottna nýju bankanna. Einnig eru vandamál íslenskra fyrirtækja jafnflókin og þau eru mörg og ómarkviss skuldaniðurfærsla gæti aukið útlánatap bankanna síðar meir.
Ríkið hefur ferns konar hagsmuni vegna falls og endurreisnar bankanna: sem stjórnvald, sem hluthafi í nýju bönkunum, sem forgangskröfuhafi í þá gömlu í gegnum Tryggingasjóð innistæðueigenda (að mestu leyti Landsbankann vegna Icesave) og sem venjulegur kröfuhafi (eins og erlendir bankar) í gegnum Seðlabanka (í formi markaðsbréfa o.fl.). Mikilvægt er að ríkið útbúi heildaráætlun út frá þessum hagsmunum og endurreisi bankana án þess að tilfallandi kostnaður setji ríkissjóð í þrot. Bestu mælikvarðar á árangri eru lánshæfismat Íslands og skuldatryggingarálag. Forða verður að Standard & Poor´s (S&P) lækki matið niður í „ófjárfestingarhæfan“ (non-investment grade) flokk. S&P segir að hætta sé á lækkun ef kostnaður við endurreisn bankanna verði of mikill. Því miður eru alþjóðlegir lánsfjármarkaðir svartsýnir á horfur hér og skuldatryggingarálag ríkisins svipað þeim sem eru með mun lægra lánshæfismat en við.Erlendir kröfuhafar munu bera stóran hluta af afskriftum skulda íslenskra fyrirtækja. Sem fagfjárfestar eiga þeir líka að gera það frekar en íslenskir skattborgarar. Þeir voru oft varaðir við íslensku bönkunum en lánuðu þeim samt á betri kjörum en þeir gátu fengið á skuldatryggingamarkaði. Við berum hins vegar siðferðislega skyldu gagnvart þeim. Við vitum ekki hvort eignum hefur verið skotið undan en við skuldum alþjóðlegum fjárfestum að gera allt til að endurheimta þær og færa þeim. Það er ekki nóg að fá hingað franskan saksóknara fjóra daga í mánuði. Við ættum að fá til liðs við okkur aðila sem eltu uppi eignir Saddams Husseins og Ferdinands Marcos á sínum tíma. Tjón erlendra lánardrottna á falli íslensku bankanna í fyrra er a.m.k. tvöfalt meira en tap lánardrottna Enron árið 2001. Hagsmunir okkar eru einnig miklir: íslenskur iðnaður er fjármagnsfrekur og þarf á erlendu fjármagni að halda. Og þangað til við tökum á þessum hlutum af alvöru verður engin viðspyrna. Þeim sem vilja bera ábyrgð á endurreisninni ber að hafa þetta í huga.
Höfundur hefur starfað hjá alþjóðlegum fjárfestingarbanka í þremur heimsálfum og fjórum lausafjárkreppum.
