Fjórtán ára piltur í Kópavogi varð fyrir fólskulegri líkamsárás af hálfu unglingspilta á aldrinum 15 til 17 ára fyrr í þessum mánuði. Myndskeið af atvikinu sýnir piltana ráðast á fórnarlambið með höggum og spörkum. Fram hefur komið í fjölmiðlum að fórnarlambið sé af erlendum uppruna og telur telur faðir hans ekki útilokað að ástæða árásarinnar sé útlendingandúð. Myndskeið af árásinni hefur verið í dreifingu á samfélagsmiðlum undanfarið og vakið mikinn óhug.
Einn af þeim ráðamönnum sem hafa tjáð sig um málið er Sigurbjörg Erla Egilsdóttir, bæjarfulltrúi Pírata í Kópavogi, en hún gerði árásina að umræðuefni á fundi bæjarstjórnar í Kópavogi á dögunum og kallaði eftir viðbrögðum bæjaryfirvalda. Sagðist hún hafa sent erindi til bæjarráðs með tillögu þess efnis að Kópavogsbær hefji átak gegn einelti og ofbeldi meðal ungmenna. Þá sagðist hún vilja kalla til fulltrúa frá lögreglunni til þess að ræða verklag þeirra þegar upp koma mál sem varða ofbeldi og mismunun meðal ungmenna.
Meðferðarúrræði fyrir afbrotaunglinga eru af skornum skammti hérlendis. Barn er einstaklingur undir átján ára aldri, bæði samkvæmt íslenskum lögum og barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Sakhæfisaldur á Íslandi er 15 ár og lúta börn á aldrinum 15 til 18 ára sömu lögum og fullorðnir sakborningar. Ýmis ákvæði í lögum kveða þó á um sérstaka meðferð í þeim málum þar sem um unga sakborninga er að ræða, en flest af þeim ungmennum sem hafa verið dæmd fyrir alvarlega glæpi á Íslandi hafa hlotið skilorðsbundinn fangelsisdóm. Í mörgum tilfellum hafa ungmenni verið send á meðferðarheimili. Lítið er þó um eftirfylgni og stuðning í kjölfarið.
Seinustu áratugi hafa komið upp nokkur alvarleg hópárásarmál hér á landi þar sem gerendurnir og fórnarlömb eru ungmenni undir 18 ára aldri. Dæmi eru um að fórnarlömb sitji upp með varanlegan skaða og jafnvel örkuml.
Árið 2016 átti sér stað hættuleg og alvarleg líkamsárás á bílaplani Langholtsskóla í Reykjavík. Fórnarlambið var unglingsstúlka, nemandi í Austurbæjarskóla, en hún hafði lengi mátt þola mikið einelti. Gerendurnir voru þrjár aðrar unglingsstúlkur en sú fjórða tók árásina upp á myndband sem síðar fór í umferð á samfélagsmiðlum. Árásin var með þeim hætti að stúlkan fékk skilaboð þar sem hún var spurð hvar hún væri stödd. Stuttu síðar mættu stúlkurnar fjórar og réðust á hana.
Á myndskeiðinu má sjá stúlkurnar lemja og niðurlægja fórnarlambið með hrottalegum hætti á meðan það liggur á gangstéttinni. Undir lokin heyrist ein úr hópnum segja: „Komum, þetta er nóg.“ Málið var kært til lögreglu en aðeins einn af gerendunum hafði náð sakhæfisaldri.
Eitt alvarlegasta tilfellið átti sér stað í október 1993. Þá varð 15 ára gömul stúlka, Guðrún Jóna Jónsdóttir, fyrir hrottalegri líkamsárás af hálfu þriggja stúlkna í miðborg Reykjavíkur. Stúlkurnar sátu fyrir Guðrúnu, réðust á hana með höggum og barsmíðum og misþyrmdu henni hrottalega. Guðrún og móðir hennar ræddu við DV í nóvember 2002 og þar sagði meðal annars:
Guðrún man allt sem gerðist þegar fólskuverkið var framið. Þær vinkonurnar voru að koma úr afmæli og ákváðu að kíkja aðeins í bæinn. Þar gerðist það. Bláókunnugar stelpur réðust á hana og héldu henni niðri á hárinu meðan þær spörkuðu i höfuð hennar.
„Ég var ofboðslega hrædd og hrópaði í sífellu: „Hættið þið. Eruð þið óðar?“ En það var eins og þær væru ekki mennskar.“
Guðrún Jóna lá meðvitundarlaus í öndunarvél í meira en mánuð eftir árásina. Þegar hún vaknaði kom í ljós að hún hafði hlotið varanlegan heilaskaða. Hún hefur verið bundin við hjólastól síðan og er með afar takmarkaða málgetu.
Lögregla taldi ekki sannað að þrjár stúlkur hefðu tekið þátt í árásinni á Guðrúnu, heldur tvær. Þær voru 14 og 16 ára á þessum tíma. Báðar voru þær farnar að neyta áfengis og fíkniefna. Sú yngri var ekki ákærð, enda undir sakhæfisaldri, en var hins vegar send á upptökuheimili. Henni tókst síðar meir að koma lífi sínu á rétta braut.
„Ég græt mig enn í svefn yfir því sem ég gerði. Ég hef þurft að lifa með þessu – og það hefur ekki verið auðvelt. Ég mun aldrei hætta að refsa mér fyrir þetta,“ sagði hún í samtali við Fréttatímann árið 2012.
Eldri stúlkan hlaut þriggja ára fangelsisdóm. Hún sat hins vegar aðeins inni í rúmt ár. Dómari við Hæstarétt skilaði sératkvæði og vildi skilorðsbinda dóm yfir stúlkunni. Tók hann fram að stúlkan hefði löngum búið við erfiðar heimilisaðstæður og „þurfi að horfast í augu við þá þungbæru staðreynd að hafa lagt framtíð 15 ára stúlku svo að segja í rúst í einu vetfangi.“ Sami dómari taldi það geta reynst henni skaðlegt og torveldað henni að takast á við vanda sinn í framtíðinni að sitja í fangelsi. Stúlkan sökk djúpt í neyslu áfengis og fíkniefna eftir að hún losnaði úr fangelsi. Hún svipti sig lífi árið 2012.
Árið 2009 kom upp annað hópárásarmál þar sem fórnarlambið var fimmtán ára stúlka. Gerendurnir voru sjö stúlkur á aldrinum 16 til 17 ára. Aðdragandi árásarinnar var sá að ein af stúlkunum taldi sig eiga óuppgerðar sakir við fórnarlambið og fékk það inn í bíl til að ræða málin. Við Suðurver settust sex aðrar stúlkur inn í bílinn og í framhaldinu var bílnum ekið upp í Heiðmörk en annar bíll ók á eftir þar sem unglingspiltur var undir stýri. Í Heiðmörk var stúlkan dregin út og ráðist á hana. Þrjár úr hópnum gengu hvað harðast fram og veittu stúlkunni meðal annars höfuðhögg. Stúlkurnar sjö óku því næst á brott með stúlkuna. Inni í bílnum héldu þær áfram að láta höggin dynja á andliti hennar. Stúlkan var loks skilin eftir við verslunarmiðstöðina Fjörðinn í Hafnarfirði og hótuðu stelpurnar henni lífláti en hún myndi kjafta frá árásinni. Stúlkan var með mikla áverka, illa útleikin í andliti, bólgin og skrámuð. Árásarstúlkunar sjö voru allar sakhæfar en undir lögaldri og því börn samkvæmt laganna bókstaf. Þrjár úr hópnum voru síðar meir dæmdar í þriggja ára skilorðsbundið fangelsi.
Í október 1970 varð 10 ára drengur í Keflavík fyrir árás þriggja jafnaldra sinna. Árásarpiltarnir stungu drenginn með hnífi. Í frétt Morgunblaðsins kom fram að gerendurnir hefðu verið „aðkomudrengir.“ Fórnarlambið var duglegur blaðsöludrengur í bænum og var ásetningur árásarpiltanna að hafa af honum peninga til að geta komist með rútunni heim til sín. Urðu þá sviptingar á milli þeirra sem enduðu með því að drengurinn varð fyrir hnífstungu. Í frétt Morgunblaðsins kom fram að drengurinn hefði hlotið „alvarlegan áverka á kviðarholi og lágu iðrin að einhverju leyti úti.“ Hann gekkst undir skurðaðgerð á Borgarspítalanum en á meðal innvortis meiðsla voru sár á lifur og maga.
Fleiri tilfelli hafa komið upp hér á landi þar sem ungmenni hafa gerst sek um alvarlega ofbeldisglæpi og jafnvel manndráp. Árið 1987 var 15 ára piltur dæmdur í fjögurra ára skilorðsbundið fangelsi fyrir að hafa orðið jafnaldra sínum að bana fyrir utan unglingaskemmtistaðinn Villta tryllta Villa í Reykjavík. Átök urðu á milli þeirra tveggja sem enduðu með því að pilturinn dró upp vasahníf og stakk hinn piltinn í brjóstið. Í kjölfarið gaf hann sig sjálfur fram við lögreglu en hinn pilturinn lést af áverkum sínum skömmu síðar.
Þegar málið var tekið fyrir dóm var litið til þess að pilturinn hefði verið „ríflega“ 15 ára þegar hann framdi þennan hryllilega glæp. Dómurinn leit einnig til þess að pilturinn gaf sig fram við lögreglu þegar í stað og viðurkenndi brot sitt, auk þess sem verknaðurinn hafði verið framinn í mikilli geðshræringu. Tekið var mið af 75. gr. þar sem drengurinn sem lést hefði orðið geranda til mikils ama, sem varð til þess að hann framdi verknaðinn. Hann hafði þar að auki aldrei áður gerst sekur um glæp. Ákvæði í lögum um manndráp kveða á um lágmark fangelsisrefsingu og þetta er í eina skiptið sem að einstaklingur hefur hlotið skilorðsbundið fangelsi fyrir manndráp hér á landi.
Árið 2005 hlaut 16 ára piltur, Axel Karl Gíslason, viðurnefnið „yngsti mannræningi Íslandssögunnar“ í íslenskum fjölmiðlum. Axel Karl var dæmdur í tveggja ára fangelsi fyrir að hafa farið ásamt fjórum félögum sínum að verslun Bónuss á Seltjarnarnesi og numið sextán ára starfsmann á brott. Fyrr um daginn hafði Axel Karl losnað úr síbrotagæslu sem hann var í vegna annarra brota. Axel og félagar höfðu í hótunum við starfsmanninn, meðal annars með rásbyssu. Starfsmanninum var stungið í skott á Subaru-bifreið og svo ekið á brott. Ferðinni lauk við hraðbanka við Hagatorg í Vesturbænum þar sem starfsmaðurinn var neyddur til að taka út 30 þúsund krónur í reiðufé.
Aðalsteinn Líndal Gíslason, elsti bróðir Axels, ræddi við DV um það leyti sem dómurinn féll í héraðsdómi en þá var ljóst að Axel myndi afplána refsinguna á Litla-Hrauni, innan um morðingja, nauðgara og barnaníðinga. „Litla-Hraun er ekki ákjósanlegur staður fyrir unglinga. Það er ljóst,“ sagði Aðalsteinn meðal annars. Í apríl 2006 greindi DV frá því að Axel væri vistaður á svokölluðum stóragangi með eldriföngum eins og Annþóri Karlssyni handrukkara og Rúnari Ben Maitsland, sem var dæmdur fyrir stóra fíkniefnamálið.
Erlendur S. Baldursson afbrotafræðingur sagði í samtali við DV að ungir menn væru ekki settir á Hraunið að ástæðulausu. Slík tilfelli væru metin út frá afbrotaferli manna og ef ekki væri talið óhætt að vista þá í opnum fangelsum. „Til þess að það sé á hreinu þá eru það ekki óharðnaðir unglingar sem eru komnir með fangelsisdóm.“
DV ræddi einnig við Helga Gunnlaugsson afbrotafræðing sem sagði það hafa reynst afar illa að reka sérstakt unglingafangelsi hér á landi, og átti þar við Breiðavík sem starfrækt var á sjötta og sjöunda áratug seinustu aldar. Sérstök rannsókn var gerð þar sem skoðað var hvað hefði orðið af ungu afbrotamönnunum og kom þá í ljós að 70–80 prósent þeirra leiddust aftur út í glæpi. Hann segir það afar varhugavert að láta saman í fangelsi unga menn sem deila með sér sömu vonbrigðum og sýn á veröldina og myndi með sér tengslanet og klíkur.
Axel Karl er ekki eini unglingurinn sem hefur verið vistaður í fangelsinu en árið 2007 greindi DV frá því að fimmtán ára unglingspiltur, Stefán Blackburn, afplánaði dóm á Litla-Hrauni. Á einungis fimm mánaða tímabili komst hann ítrekað í kast við lögin, meðal annars vegna líkamsmeiðinga, rána, fíkniefnaneyslu og hótana. Afbrotaferli Stefáns var ekki lokið því árið 2014 var hann ásamt öðrum dæmdur í sex ára fangelsi fyrir hrottalega líkamsárás og frelsissviptingu í Stokkseyrarmálinu svokallaða.
Í mars 2005 voru tveir 15 ára piltar vistaðir í gæsluvarðhaldi á Litla-Hrauni yfir helgi, grunaðir um fjölda innbrota. Einnig var þrettán ára drengur úrskurðaður í gæsluvarðhald vegna sama máls en hann var vistaður á meðferðarheimilinu Stuðlum.
Í nóvember 1996 greindi DV frá því að 16 ára gamall reykvískur piltur hefði gengið berserksgang í borginni undanfarna mánuði. Hann hafði verið handtekinn alls 11 sinnum á árinu fyrir að ógna fólki og veita því áverka og í flestum tilfellum var hann vopnaður hnífi.
„Það gefur augaleið að piltur sem fremur svona mörg afbrot þarf að vera einhvers staðar í meðhöndlun en ekki að ganga laus á götunni. Það er hvorki honum né umhverfi hans til góðs. Það er ljóst að virkari úrræði vantar hér á landi til að stöðva svona pilta tafarlaust og koma þeim til hjálpar. Það þarf að taka svona alvarleg mál fastari tökum til að hægt sé að stöðva þetta,“ sagði Ómar Smári Ármannsson, aðstoðaryfirlögregluþjónn og yfirmaður forvarnardeildar lögreglunnar, í samtali við DV.
„Staðan virðist hins vegar vera þannig í dag að þetta sé sá veruleiki sem blasir við unglingsdrengjum,“ segir móðir 14 ára pilts í samtali við DV. Sonur hennar varð fyrir líkamsárás af hálfu jafnaldra sinna á seinasta ári. Um var að ræða vopnaða árás því árásardrengirnir voru með hnúajárn sem þeir notuðu til að ógna þótt þeir kýldu ekki með því. Móðurinni blöskrar aðgerðarleysi lögreglu í málinu, sem hafði engar afleiðingar fyrir gerendurna.
„Árásin fór fram um hábjartan dag fyrir framan Ráðhús Reykjavíkur á skólatíma, í tengslum við viðburð sem félagsmiðstöðvarnar stóðu fyrir. Við fengum að kynnast af eigin raun ábyrgðarleysi allra yfirvalda sem við leituðum til eftir árásina – hvort sem um ræðir lögregluna, heilsugæsluna, grunnskólann, Birkihlíð, sem tekur ekki við ofbeldisþolendum undir 18 ára aldri, þjónustumiðstöð og barnavernd. Allir með tölu vísuðu á næsta aðila þangað til við vorum komin heilan hring í kerfinu án þess að nokkur tæki málið í sínar hendur.“
Móðirin bendir á að áverkavottorð hafi verið til staðar og sömuleiðis hafi árásin verið tekin upp á myndskeið sem síðar var deilt á samfélagsmiðlum. Hún bendir á að árásin hafi átt sér stað um hábjartan dag fyrir framan „fullt af fullorðnu fólki sem labbar fram hjá og gerir ekki neitt“.
„Og ekki bara það. Við erum að tala um lögreglu og barnaverndaryfirvöld sem gera ekkert í málinu af því að við foreldrarnir vildum ekki kæra árásardrengina, 14 ára drengi. Í okkar huga kom það ekki til greina enda lögreglan og barnaverndaryfirvöld með öll þau gögn sem þau þurftu til að taka á málinu. Mín upplifun af þessu var að kerfið er algjörlega lamað og tekur alls enga ábyrgð. Ofbeldi gagnvart unglingsstrákum líðst – og guð hjálpi þeim ef þeir eru af erlendum uppruna.“
Móðirin bætir við að alvarleiki árásarinnar komi greinilega fram á myndskeiðinu. Það sé því alvarlegt lögreglan skyldi ekki taka á málinu. „Eftir að hafa baksað við kerfið í nokkra mánuði og eftir að hafa nýtt mér persónuleg tengsl fengum við loks að afhenda lögreglunni myndbandið og láta taka skýrslu af okkur án þess að þurfa sjálf að leggja fram kæru á árásardrengina.“
Móðirin tekur einnig fram að árásin á son hennar hafi verið algjörlega tilefnislaus. „Þetta var ekki einelti eða álíka. Árásardrengirnir bjuggu til ástæðu; að sonur minn hefði verið að stríða yngri bróður eins þeirra og að hann ætti að biðjast afsökunar. Það var líka óhugnanlegt að finna hræðsluna sem greip um sig meðal bekkjarsystkina sonar míns. Það þorði enginn að segja frá. Þau voru mjög hrædd. Allir drengirnir þrír sem réðust á son minn voru í skólum þvert á hverfi og koma úr erfiðum aðstæðum. Með aðgerðarleysinu er kerfið að mínu mati að ýta þeim lengra út á braut ofbeldis og glæpa í staðinn fyrir að grípa inn í af ákveðni og festu.“
Sigurður Hólm Gunnarsson er forstöðumaður Barnaverndar Reykjavíkur og forstöðumaður á skammtímaheimili fyrir unglinga í Reykjavík. Hann telur að ofbeldisglæpir unglinga hafi tekið á sig aðra birtingarmynd en áður. „Það virðist furðu algengt um þessar mundir að ungt fólk sé að skipuleggja árásir á einstaklinga í þeim tilgangi að meiða og niðurlægja. Mörg dæmi er um að árásirnar séu vísvitandi teknar upp á síma og þeim svo dreift um samfélagsmiðla.“
Hvað finnst þér um þau meðferðarúrræði sem eru í boði fyrir ungmenni sem fremja alvarlega ofbeldisglæpi?
„Það eru til ágæt meðferðarúrræði fyrir ungmenni með hegðunarvanda, en um leið má velta fyrir sér hvort gripið sé nægjanlega fljótt inn í. Ég tel afar mikilvægt að ungmenni sem verða fyrir ofbeldi og ekki síður þau sem beita slíku alvarlegu ofbeldi fái aðstoð sem allra fyrst. Fórnarlömbin og fjölskyldur þeirra eiga að hafa greiðan aðgang að sálfræðingum og öðru fagfólki til að vinna úr því áfalli sem fylgir því að verða fyrir alvarlegum árásum og einelti. Mér finnst einnig mikilvægt að grípa þá einstaklinga sem beita ofbeldinu strax og veita þeim viðeigandi aðstoð.“
Sigurður bendir á að ungmenni í áhættuhegðun og þau sem beita ofbeldi komi úr alls konar aðstæðum. „Sum búa vissulega við erfiðar aðstæður en það er alls ekki algilt. Það sem þau eiga flest sameiginlegt er að þeim líður illa. Ungmenni með brotna sjálfsmynd og í mikilli vanlíðan eru líklegri til að leiðast út í áhættuhegðun. Því hef ég alltaf lagt áherslu á að hvetja fólk til að spara stóru orðin þegar kemur að gerendum.“
Sigurður segir ofbeldið sem sést hefur í fjölmiðlum undanfarna daga vissulega vera alvarlegt og sláandi, en það sé engum greiði gerður með því að gera lítið úr þeim ungmennum sem hegða sér með þessum hætti.
„Börn þurfa umhyggju og aðhald en ekki fordæmingu og útskúfun. Ég hvet fólk sem tjáir sig opinskátt á opinberum vettvangi, svo sem eins og í athugasemdakerfum fjölmiðla, til að sýna stillingu og aðgát. Reiði er eðlileg tilfinning en hún er ekki gagnleg í baráttunni gegn ofbeldi. Mun frekar hvet ég fólk til að sýna hluttekningu, setja sig í spor þessara barna og huga að lausnum. Markmiðið er að draga úr ofbeldinu en ekki að fordæma og útskúfa.
Það er mikilvægt að huga að forvörnum og við sem erum foreldrar ættum að ræða við börnin okkar um ofbeldi. Mörg þessara ungmenna gera sér ekki grein fyrir því hversu gríðarlega slæmar afleiðingar ofbeldi getur haft. Eitt hnefahögg eða spark í andlit annars getur hæglega örkumlað eða einfaldlega drepið þann sem verður fyrir því. Við eigum dæmi um báðar þessar afleiðingar á Íslandi. Fólk hefur lamast og látið lífið í svona árásum.“
Telur þú að það sé nægilega vel hlúð að ungum fórnarlömbum ofbeldisbrota, það er unglingum sem verða fyrir alvarlegu ofbeldi af hálfu jafnaldra sinna?
„Ég er handviss um að við getum gert betur í þeim efnum. Við eigum mikið af færu fagfólki sem getur hjálpað þeim sem hafa orðið fyrir alvarlegu ofbeldi og einelti, en það mætti bæta aðgengið og upplýsingar um hvar sé hægt að leita aðstoðar. Sum fórnarlömb og fjölskyldur þeirra upplifa að litla hjálp sé að fá og á þá upplifun verður að hlusta og bregðast við. Á þetta kannski sérstaklega við um innflytjendur og fólk sem stendur illa félagslega. Einelti og annað ofbeldi er grafalvarlegt samfélagsmein sem getur haft mikil áhrif á líf þeirra sem verða fyrir því sem og á nánustu aðstandendur og nærsamfélagið allt. Það er því til mikils að vinna með því að styrkja alla innviði sem snúa að velferð barna. Við þurfum að veita fjölskyldum stuðning og efla skóla, heilbrigðiskerfið, barnavernd, lögregluna og allt það sem getur dregið úr vanlíðan ungmenna.“
