Bráðum koma blessuð jólin og börnin flest án efa farið að hlakka til. Flestir fá þá eitthvað fallegt, en líklega eitthvað annað en kerti og spil. Á árum áður þóttu kerti og spil þó hin besta gjöf, en jólin hafa tekið miklum breytingum síðustu áratugi, en hversu miklar breytingar erum við að tala um? DV leitaði á náðir fjögurra unglamba á tíræðisaldri sem rifjuðu upp bernskujól sín með blaðamanni. Bar þar margt á góma sem kom blaðamanni töluvert á óvart, og gæti sömuleiðis valdið furðu einhverra lesenda, en hreyft við gömlum ljúfum minningum hjá öðrum.

Fjórmenningarnir eru Bragi Sigurðsson (92), Matthía Margrét Jónsdóttir (90), Ingibjörg Guðmundsdóttir Hansen (90) og Valdís Daníelsdóttir (95). Þau eiga ólíkan bakgrunn; Matthía og Valdís ólust upp í sveit, Ingibjörg í bæ og Bragi í borg.

Hvernig voru jólin þegar þið voruð börn?

Matthía og bernskan í sveitinni

Matthía grípur fyrst orðið. „Fyrstu jólin sem ég man eftir voru falleg og mikil jól. Við höfðum mikið fyrir því, við systkinin, að smíða jólatréð.“ Þá hváir blaðamaður og spyr hvernig jólatré það sé eiginlega sem þarf að smíða. Ekki stóð á svörunum. Jólatré úr greni voru þá ekki komin inn á hvert heimili. Þess í stað var jólatré smíðað úr spýtum, með örmum sem kerti voru fest á. Eftir atvikum voru slík tré skreytt með lyngi eða könglum, en svo var ekki á heimili Matthíu. „Nei, við vorum ekki með svoleiðis. Það var bara tréð með litlum kertum á endanum.

Aðfangadagur var lengi að líða.“ segir Matthía og brosir. „Hann var lengi að líða því við hlökkuðum svo til að fá að kveikja á kertunum á jólatrénu á aðfangadagskvöld, eftir kaffið. Við borðuðum klukkan tvö, kalt hangikjöt. Síðan klukkan sex vorum við komin í jólafötin og settumst öll inn til að syngja sálmana. Pabbi fór með húslestur og svo voru sungnir sálmar. Það var ekkert útvarp. Það var ekki komið til okkar þá.“

Hún kveðst sakna þess heilaga blæs sem einkenndi jólin er hún var barn. Þá var snæddur hátíðarmatur, kalt hangikjöt, klukkan tvö því eftir mat þurfti að sinna búi og fé og síðan baða og klæða fjölskyldumeðlimi fyrir jólahátíðina klukkan sex á aðfangadegi. Með hátíðarkaffinu á aðfangadagskvöld voru svo snæddar smákökur og tertur. „Pabbi var voðalega góður söngvari. Við sungum alla helstu sálmana. Síðar þegar útvarpið var komið, þá hlustuðum við á hátíðarmessu í útvarpinu. Það var æðislegt.“

Lítið var um jólagjafir, þá helst kerti eða eitthvað þarfaþing svo sem prjónaklukku (undirkjól) eða nýjan kjól.

Valdís og jólaveislurnar

Hjá Valdísi voru jólin með öðru sniði, þó svo að hún sé líka úr sveit. Hjá henni borðaði fjölskyldan hátíðarmatinn klukkan þrjú, og svo var farið í mjaltir. Síðan þurfti, líkt og hjá Matthíu, að punta sig fyrir hátíðarhöldin. Margir úr fjölskyldu hennar héldu heimili á sömu slóðum og því var mikið um manninn í sannkölluðum jólaveislum yfir hátíðirnar. Húsmæðurnar í fjölskyldunni skiptu á milli sín hátíðardögum og buðu upp á hátíðarkaffi. Þar voru snæddar sparismákökur, gyðingakökur, vanilluhringir og hálfmánar, svo eitthvað sé nefnt, og ríkti mikil tilhlökkun meðal barnanna að fá að bragða dýrindin.

„Ég man eftir því, eins og Matthía sagði, að aðfangadagur ætlaði aldrei að líða. Við borðuðum líka seinni part dagsins og héldum svo veislu um kvöldið. Þar var borðað aðalsælgætið.

„Það var nefnilega svoleiðis, að það var það sem var kallað þrímælt. Það var borðuð klukkan þrjú á daginn aðalmáltíðin, svo var verið að gera í fjósinu, eins og kallað var. Að því loknu fórum við að punta okkur og svo hlustuðum við á messu í útvarpinu. Útvarpið kom til okkar árið 1930, ég hef þá verið sex ára. Það var afskaplega gamaldags og heilmikið mál að opna það, útvarpið. Ég man eftir því að það voru þrír eða fjórir takkar sem þurfti að ýta á. Það var geymir, sem kallað var, ljósroði eða eitthvað. Ég man alltaf eftir því að því var snúið fram og til baka [Valdís sýnir aðfarirnar með tilþrifum] og þannig þurfti að opna útvarpið.

Það var aldrei messa á aðfangadag í sveitinni hjá okkur. Ég var norður í Hrútafirði. En það voru bara alltaf yndisleg jólin, þegar maður er að minnast þeirra svona. Maður ætlaðist aldrei til neins. Maður fékk þó náttúrlega alltaf nýja kjóla. Mamma saumaði á mann, og ég saumaði svo á mínar stelpur. Allt var saumað. Og alltaf náttföt, það var alveg fastur liður að krakkarnir fengu alltaf ný náttföt um jólin. Í gegnum jólin hjá okkur, ef það voru bækur gefnar, þá fóru börnin í náttfötin og svo hlupu allir, hver inn í sitt herbergi til að lesa.“

Líkt og annars staðar var þótti mikið spennandi á heimili Valdísar að tendra á jólatrénu, sem var framan af úr spýtum. Kertin voru í alls konar litum, voru snúin – ekki ósvipuð þeim kertum sem prýða gjarnan afmæliskökur í dag, nema aðeins stærri – og kölluðust Hreinskerti. Jólabaðið var í raun bali þar sem baðkör þekktust ekki í sveitinni á þeim tíma.

Bragi og jólin í Reykjavík

„Jólin voru svolítið öðruvísi hjá mér heldur en hjá þeim. Ég er fæddur og uppalinn í Reykjavík. Við vorum með grenijólatré sem við keyptum, lítil jólatré, með logandi kertum. Kertin voru logandi og klemmd á, svona var þetta þegar maður var ungur, sko. Seinna meir var ég lítið heima á jólunum. Ég var í 27 ár til sjós. Ég byrjaði 16 ára og sigldi um mestallan heiminn á fraktskipi.

Ég eyddi jólunum stundum á sjónum. Það vildu nefnilega alltaf allir fá frí á jólunum en það voru þeir sem réðu mestu sem fengu að endingu fríin. Þetta var bara svona og maður vandist þessu. Við hins vegar höfðum engum mjöltum að sinna í borginni, svo við borðuðum jólamatinn klukkan sex og við vorum alltaf með jólagjafir, litlar en samt jólagjafir. Ég man ekki eftir neinum sérstaklega eftirminnilegum gjöfum nema jú, kannski, ég fékk skauta og skó. Það þótti voðalega flott. Þá var stutt að fara á skauta. Einu sinni var nefnilega, ég veit ekki hvort þið vitið það, afgirtur Austurvöllurinn með járnstautum, og á veturna var þetta sprautað og var skautasvell. Þangað barst svo músík frá Landssímahúsinu og var mikið um gleði.“

Ingibjörg og jól á Patreksfirði

„Ég er úr lítilli fjölskyldu. Við vorum bara tvö systkinin í níu ár og pabbi var sjómaður, mikið á togurum. Hann sigldi öll stríðsárin. Þeir urðu alltaf að fara út fyrir jólin að veiða og það kom fyrir að maður horfði á ljósin úti á firðinum. Þeir máttu ekki vera heima, þeir urðu að vera farnir fyrir klukkan sex. Þó að veðrið væri þannig að þeir lægu úti í firðinum urðu þeir að fara fyrir klukkan sex, því þá var komin hátíð. Það mátti ekki vera í landi á jólunum.

Svo eignaðist ég bróður þegar ég var 10 ára. En ég man alltaf eftir fyrsta jólatrénu. Þá vorum við bara tvö systkinin. Ég man hvernig jólatréð var, það var bara úr greinum og það voru búnar til körfur. Klipptar út körfur og límdar saman. Þær voru svona riðaðar að neðan. Svo voru til eins og dúkkulísur, bréf sem voru körfur alveg ekta með haldi. Svo voru klemmur á jólatrénu með gati á fyrir kerti og þangað settum við kertin. Svo man ég að seinna keypti pabbi frá útlöndum gervitré. Lítið var það, en það var notað að mig minnir alla mína búskapartíð. Ég á einhvers staðar líka frekar stóran jólasvein, með hreindýr og poka á bakinu. Þetta var úr hertum pappa og var alltaf á sama stað heima, ár eftir ár.“

Eftirminnilegar gjafir

Matthía: „Eftirminnilegasta jólagjöf sem ég virti ógurlega mikið og var mér hálfheilög. Það var stórt kerti með mynd af frelsaranum. Fóstra mín gaf mér þetta og mikið fannst mér það fallegt. Ég verndaði það eins og dýrgrip. Ég hef verið svona sjö ára. Síðan seinna tók bróðir minn kertið og kveikti á því. Ég grét því ég fann svo til, þetta var mynd af frelsaranum á stóru kerti og hann kveikti á því. Bróðir minn benti mér á að hann hafði nú ekki brennt sjálfan frelsarann, en ég sagði bara „Láttu þetta vera“.

Svo fékk ég líka efni í satínpils.“

Valdís: „Ég hef fengið margar yndislegar jólagjafir. Það er svo margt sem mér dettur í hug. Bæði bækur og annað.

Það var þó eitt sem ég man sérstaklega eftir. Ég fékk lítið píanó og gat spilað lög á það. Það var svona um tuttugu sentímetrar á lengd og hvítt á litinn. Það var pantað frá Þýskalandi. Það var maður heima hjá okkur, sem var giftur ömmusystur minni, sem gat pantað frá Þýskalandi og pantaði þetta. Þetta var berklaveikur maður, með smitandi berkla. Hann vildi ekki fara á hælið, sem var þó komið þá. Við vorum að sniglast í kringum hann og mamma var alltaf með sápuna og lýsól á lofti. Og það einkenndi berklasjúklinga, þessi lýsóllykt. Þessi maður gaf okkur öllum krökkunum eitthvað svona sem hann pantaði. Síðan hélt að hann myndi deyja fyrir jól og vegna þess fengum við jólagjöfina svolítið snemma því hann vildi sjá þegar við tækjum utan af gjöfunum. Við smituðumst ekki af berklunum. Það er mín besta jólagjöf.“

Inga: „Manni fannst voða gott að fá bækur. Ég man eftir einni bók sem hét Inga fór til Íslands, sem móðurbróðir minn gaf mér. Ég var alltaf kölluð Inga. Síðan gaf ég dóttur hans bókina þegar hún var orðin fullorðin.“

Bragi: „Nei, ég man nú ekki neitt sérstakt. Ég man bara ekki neitt svoleiðis. Jú, skautarnir og eitt sinn fékk ég skíði líka. Það var voðalega erfitt að kaupa þetta, þetta þótti það dýrt þótt verðið hafi ekki verið hátt miðað við daginn í dag. En peningar voru peningar þá.“

Breytingar með hernum

Eftir að fjórmenningarnir fóru að búa sjálfir tóku jólin nokkrum stakkaskiptum. Þá var herinn kominn til landsins og fylgdu honum hraðar breytingar í samfélaginu.

Valdís: „Þá komu eplin og eplalyktin. Þá angaði heimilið af eplum. Ég reyndar skil ekki hvað gerist síðar, áður var eplalyktin úti um allt, en epli í dag bera enga lykt. Það er eitthvert efni sem er notað nú á þau til að láta þau endast betur. Í gamla daga var þetta mikið ferskara. Eftir að ég fór að búa þá man ég eftir því að hjá kaupmanninum í kaupfélaginu voru eplin skömmtuð eftir því hversu margir voru á heimili.“

Matthía: „Ég man þegar ég fékk rautt epli í fyrsta sinn.“

Bragi: „Ég var stýrimaður á einu skipi og frændi okkar kom alltaf með ávexti fyrir jólin. Það þótti voðalega flott.“

Enginn ísskápur

Blaðamaður ræddi við fjórmenningana um margt sem því miður rúmast ekki allt á þessum síðum. Eftirminnilegt er þó að heyra lýsingarnar af bernsku þeirra. Tíma þar sem menn þurftu að rogast á milli heimila með rafhlöður til að hlaða þær í hleðslustöð til að geta hlustað á útvarpið. Ekki var þá hægt að stökkva út í bíl til að flýta för. Á þessum tíma voru ekki einu sinni komnir vegir til allra byggða og fólk ferðaðist mikið um á hestbaki. Framan af þurftu þau líka að komast af án ísskáps.

„Við fengum ekki ísskáp fyrr en 1957,“ segir Inga. Þau útskýra fyrir blaðamanni að fyrir tíð ísskápsins voru notaðar kaldar útigeymslur og fjölskyldur leigðu sér frystigeymslur eða frystihólf í þar til gerðum frystihúsum. „Það var stórt frystihús þar sem Seðlabankinn er núna. Þar voru leigð út hólf,“ segir Bragi.

Minna stress um jólin

Fjórmenningarnir eru sammála um að streitan hafi verið minni í þá tíð. „Ég sakna rólegheitanna. Nú er mun meira stress fyrir jólin,“ segir Inga. Sjálfbærnin í samfélaginu var einnig meiri. „Þá var allt nýtt, engu hent,“ segir Valdís. Fatnaður var saumaður heima við, jafnvel þegar engin eyrnamerkt efni fengust. „Það var mikill saumaskapur á mínu heimili. Móðir mín var saumakona. En hún saumaði ekki á mig, það var konan í næsta húsi sem kunni karlmannssaum. Hún saumaði á mig en móðir mín saumaði á hana,“ segir Bragi. Matthía og Valdís saumuðu einnig allt á dætur sínar, eftir að þær stofnuðu til fjölskyldu. „Fyrstu kjólarnir sem ég saumaði á börnin voru út hveitipokum. Þá fengust engin efni úr búðum. Þá notaði maður hveitipoka, en sykurpokarnir voru jafnvel enn betri,“ segir Matthía. Valdís tekur undir þetta. „Ég man að það var heilmikið mál að ná stöfunum af pokunum.“ Á þessum tíma var lítið sem ekkert um plast. Þeir sem bjuggu í borg eða bæjum héldu til mjólkursalans með krúsir sem voru fylltar af mjólk. Hveiti og sykur komu í nýtanlegum pokum úr efni. Rafmagn var af skornum skammti og munaðarvörur á borð við rafmagnseldavél, þvottavél, ísskáp, fyrsti, sjónvarp og jafnvel, lengi vel, útvarp voru ekki til staðar. Allt var nýtt, matarsóun lítil sem engin og jólin voru tími tilhlökkunar og samveru, en ekki hluta og streitu. Miðað við loftslagskrísuna núna í heiminum þá væri jafnvel sitt hvað sem samfélagið okkar í dag mætti taka sér til fyrirmyndar frá íslenska samfélaginu eins og það var skömmu eftir fyrri heimsstyrjöldina.

Ljóst er að jólin hafa tekið miklum stakkaskiptum síðan fjórmenningarnir voru börn. Blaðamaður kann þeim bestu þakkir fyrir ánægjulega og fræðandi samverustund. Mun hann fara að fordæmi gömlu daganna þessi jólin, reyna að kúpla aðeins aftur streituna og einbeita sér frekar að því að hlakka til samverustunda með fólkinu sínu og fyrst og fremst muna að njóta.