Ég var að blaða á dögunum í útgefnum fyrirlestrum Þorsteins Gylfasonar heitins sem hann flutti á vegum Styrktarsjóðs Hannesar Árnasonar prestaskólakennara í mars 1969. Þar fjallar Þorsteinn vítt og breitt um grundvallaratriði vestrænnar heimspeki en fáir íslenskir fræðimenn þykir mér hafa skrifað jafntæran texta og Þorsteinn, stíllinn er leikandi léttur og ekki spillir fyrir hvað hann er skemmtilega afdráttarlaus um menn og málefni — og ætíð að vandlega rökstuddu máli. Um frumspeki Karls Marx hefur Þorsteinn þau orð að hún sé „forkostuleg grautargerð“ eins og hún eigi ætt til. Marx geri „söguleg öfl“ að goðmögnum en söguleg efnishyggja hans gangi út á að finna megi efnahagslegar orsakir flestra ef ekki allra umskipta í sögu mannlegs samfélags.
Þetta atriði gerði ég að umtalsefni hér á þessum vettvangi í liðinni viku og vísaði meðal annars til nýútkominnar bókar sænska sagnfræðingsins Johans Norberg sem kemur fram með efnahagslegar skýringar á uppgangi og falli stórvelda vítt og breitt um heiminn. Þannig hafi ráðið miklu um fall Rómaveldis skert silfurinnihald útgefinnar myntar og þá sú verðbólga sem fylgdi gengisfalli rómversk gjaldmiðils. Ég velti því fyrir mér hvort ýmsir sagnfræðingar sem aðhyllast frjálslynd vestræn gildi falli ekki í sama pytt og Marx með því að einblína svo mjög á efnahagslega þætti að líkja megi við rörsýn.
Í liðinni viku velti ég því upp hvort í þjóðfélagsþróun væru ekki miklu sterkari öfl að verki en efnahagsleg — menningarlegir og trúarlegir þættir sem lægju mun dýpra en frjálslynt fólk á Vesturlöndum gerði sér almennt grein fyrir eða vildi viðurkenna. Athugum líka að þetta geta verið samverkandi þættir. Hér má nefna rannsóknir Max Weber á hlut mótmælendatrúar í vexti og viðgangi kapítalismans jafnt í Norðurálfu sem Nýja heiminum. Og við hér í okkar heimshluta erum enn undir sterkum áhrifum lútersks vinnusiðferðis þó eitthvað kunni það að hafa dofnað.
Í liðinni viku kynnti Mathias Cormann, framkvæmdastjóri Efnahags- og framfarastofnunarinnar, skýrslu þar sem fram kemur að menntun hafi hrakað svo mjög hér á landi undanfarin ár að til lengri tíma lítið getið það haft í för með sér umtalsverðan samdrátt í framleiðni. Lagt er til að tekin verði upp samræmd próf á nýjan leik, auk þess sem samræma þurfi námskrá og einfalda.
Hér þarf ekkert að koma á óvart en núverandi ríkisstjórn hefur samt engan vilja sýnt til að takast á við vandann og það hafði fyrrverandi stjórn ekki heldur. Og úr því að ég minntist á mótmælendatrúna þá var það fyrir áhrif píetismans, lúterskrar hreintrúarstefnu, að nálega öll börn á Íslandi lærðu að lesa án þessa að nokkur barnaskóli væri til í landinu. Nú er svo komið að stór hluti Íslendinga er ólæs að lokinni fimmtán ára skólagöngu. Varla fyrirfinnast skýrari merki þjóðfélagslegrar afturfarar en við verðum hér vitni að. Merkin blasa við öllum en ráðamenn skella við skollaeyrum.
Áðurnefndur framkvæmdastjóri Efnahags- og framfarastofnunarinnar byggir vitaskuld á hinum einu samræmdu mælingum sem gerðar eru á kunnáttu námsmanna hér á landi — en vitaskuld þyrfti miklu meiri samræmdar mælingar og þær niðurstöður yrðu birtar, jafnt þeim sem þreytir prófin, sem og skólunum, menntamálayfirvöldum, samfélaginu öllu. Sér í lagi fara drengir illa út úr þessu kerfi eins og framkvæmdastjóri Efnahags- og framfarastofnunnarinnar gerði að umtalsefni.
Eitt er það atriði í niðurstöðum svokallaðra PISA-prófa sem veldur mér þó mestum ugg, það er sú staðreynd að aðeins um 2% íslenskra námsmanna ná afburðarárangri en meðaltalið er 7% á hinum Norðurlöndunum og mér þykir skipta máli að við höldum okkur einkum við norrænan samanburð — markmiðið sé að íslensk ungmenni standi að minnsta kosti ekki að baki jafnöldrum sínum meðal þeirra þjóða sem okkur eru skyldastar.
Í þeirri samfélagslegu afturför undanfarinna sem stundum er kölluð aumingjavæðing hefur hálfgerð bannhelgi færst yfir umræðu um mannlega yfirburði og athugum að agnarsmátt samfélag sem það íslenska þarf hlutfallslega mun fleiri afburðarmenn en stóru þjóðfélögin. Skólakerfið sinnir illa þeim sem eru betur gefnir en aðrir — þeir fá ekki þá hvatningu til átaka sem þeir þyrftu því alltof oft dregst skólastarfið niður í svað hins lægsta samnefnara og nú ganga meira að segja aftur eldgamlar delluhugmyndir um að framhaldsskólum verði meinað að velja inn nemendur á grundvelli hæfni.
Í áðurnefndum fyrirlestrum Þorsteins Gylfasonar fer hann hörðum orðum um svokallaða tilvistarstefnu Jean-Paul Sartre. Hún gengur út á að tilvist mannsins sé upphaflegri en eðli hans. Maðurinn „verði til“ og síðan „skilgreini“ hann sig. Ekkert fyrirfinnist sem kallast megi mannlegt eðli eða mannleg tilvist. „Skilgreiningarhyggjan“ hefur raunar gengið svo langt á okkar tímum að menn telja sig jafnvel þess umkomna að skilgreina ýmsa augljósa eðlisþætti sína upp á nýtt og hafa þar meira að segja við nýlegan lagabókstaf að styðjast.
Þetta er óskaplega takmörkuð hugmyndafræði enda Sartre umfram allt skáld en ekki heimspekingur. Þorsteinn dregur vel fram að sannarlega eru til erfðir, við höfum meðfædda eiginleika. Þessa eiginleika þarf að laða fram og rækta í sérhverjum einstaklingi því æðsti sannleikurinn um manninn er ekki hvað hann er og getur heldur hvað hann gæti mögulega orðið og gert, en á grundvelli áskapaðra eiginleika. Með slíkum orðum þyrfti að hugsa menntastefnu þjóðar. Skólar þurfa að efla með ungu fólki heilbrigðan metnað, íþróttaanda þar sem stefnt er að því að hámarka getu hvers og eins.
Í frægum ljóðlínum segir Henrik Ibsen „jeg spørger helst; mitt kall er ei å svare,“ og ég held að við þyrftum oftar í þjóðfélagsumræðunni að hyggja að grundvallarspurningum og leita svara. Þó þau séu torfundin getur umræðan dýpkað skilninginn. Hér má nefna spurningar um réttlæti og ranglæti, um frelsi og ófrelsi. Það hefur menntagildi í sjálfu sér að leita svara við slíkum spurningum. Þorsteinn Gylfason orðaði það svo í áðurnefndum fyrirlestrum að æðri skólar skyldu öðru fremur vera „siðuð samfélög menntaðs fólks, yngra og eldra, sem yndi hefur af upplýstum rökræðum og lestri bóka, athugunum og útreikningum“. Og stefna þar með sífellt hærra í andlegum þroska hvers og eins — og þar með samfélagsins.
Því má velta upp hvar mannkynið væri statt á þróunarbrautinni ef ríkjandi hugmyndafræði forystumanna íslensks menntakerfis hefði verið við lýði frá því í öndverðu, ef dekur við leti og getuleysi hefði alla tíð ráðið för. Líklega værum við þá annað af tvennu: ósiðmenntaður flökkulýður í hitabeltinu ellegar útdauðir með öllu.
