Grein sem birtist í þýska blaðinu Handelsblatt hefur vakið talsverða athygli. Þýskumaðurinn Atli Freyr Steinþórsson tók sig til og þýddi greinina og er hún hér í heild sinni, meira að segja með myndatextum:
—- — —
Af hverju Íslendingar vilja ekki borga reikninginn
Ísland varð hér um bil gjaldþrota í fjármálakreppunni. Núna vilja Íslendingar ekki borga reikninginn fyrir gjaldþrot bankanna þeirra. Á laugardaginn verður kosið um það. En í rifrildinu um sekt og græðgi hættir þetta eyríki á það að kasta framtíð sinni á glæ.
Þegar Eiríkur Svavarsson gengur úr húsi að morgni dags er hann búinn að binda sómasamlegan bindishnút, laga jakkafötin til og setja gel í hárið. Eftir tíu mínútna bílferð í gegnum Reykjavík sest hann við skrifborðið. Í gegnum gluggann á skrifstofunni sinni sér hann hvernig vindurinn ýfir Atlantshafið svo það brotnar á grjótgarðinum. Hann grípur símtólið, viðtal stendur fyrir dyrum. Nokkrum mínútum síðar heyra allir landsmenn Eirík ausa úr skálum reiði sinnar í útvarpinu: „Ríkisstjórnin er að selja landið okkar! Við þurfum að verja okkur!“
Eiríkur Svavarsson er borgaralegasti byltingarmaður Evrópu vorra daga.
Á laugardaginn kemur ætlar hann sér, þessi settlegi lögfræðingur, að steypa einni ríkisstjórn og hafa næstum fjóra milljarða evra af tveimur ESB-löndum. Hann er einn stofnenda samtakanna „Indefence“. Þeir eru tíu talsins, lögfræðingar, verkfræðingar og vísindamenn, og ætla sér að setja ný viðmið: Þeir sem urðu valdir að fjármálakreppunni eiga líka að borga fyrir afleiðingar hennar – en ekki þeir sem gerðu ekkert nema láta teyma sig á asnaeyrunum.
Eiríkur Svavarsson er sá sem ætlar að hefna allra fórnarlamba fjármálakreppunnar. Einmitt fyrir það er hann hetja í augum margra Íslendinga.
Hvergi annars staðar í heiminum er spurningin um glæp og refsingu, um ábyrgð og skyldur í kjölfar kreppunnar jafnæpandi og á Íslandi – þessu 317 þúsund manna eyríki í Norður-Atlantshafi sem varð að ríkasta landi í Evrópu með fjárhættuspili en sökk svo dýpra í hlandfor fjármálakreppunnar eftir skyndilegt fall Lehman-bankans árið 2008 en nokkurt annað land.
Allir Íslendingar spyrja sig nú hver sé sökudólgurinn að sameiginlegu falli þeirra. Og því hver á að borga reikninginn.
Fyrir kreppu voru fleiri Porsche-sportbílar á mann á Íslandi en nokkurs staðar annars staðar
Á laugardaginn ætlar þessi ofurreiða þjóð að leyfa sér að tappa af og draga andann, eins og goshver sem þeytist upp í himininn undan jarðhitanum. Íslendingar ætla sér að kjósa í þjóðaratkvæðagreiðslu um samning sem ríkisstjórn þeirra hefur gert við Breta og Hollendinga, en samkvæmt honum ber Íslendingum að greiða 3,7 milljarða evra til að standa straum af gjaldþroti Icesave-bankans.
Það væru tveir þriðjuhlutar fjárlaga íslenska ríkisins, eða 11.864 evrur á mann. Ef miðað er við kostnað á hvern borgara, væri um að ræða dýrustu björgunaraðgerð heims. Þess vegna knúðu Eiríkur og félagar þjóðaratkvæðagreiðsluna í gegn.
Ef þeir bera sigur úr býtum í þjóðaratkvæðagreiðslunni, fá þeir að kenna á reiði fjandmanna sinna. En um leið væri öllu því láni stefnt í voða sem Íslendingar þrá í þessu óláni: velvilja Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, inngöngu í Evrópusambandið, trúverðugleika landsmanna.
Eiríkur Svavarsson siglir á Toyotunni sinni í gegnum umferðina á götum höfuðborgarinnar. Þetta er meðalstór bíll frá tíunda áratugnum, tvær dældir prýða hann, púströrið er ryðgðað í gegn. Fyrir einu og hálfu ári keyrði hann um á stórum pikköpp, rétt eins og allir gerðu þá, „fyrir árið 2008“ eins og tímatalið er reiknað á þessari eyju nú um stundir. Í dag fer Eiríkur fram úr mýmörgum asískum smábílum þegar hann fer að kaupa í matinn. „Við erum búin að borga nógu mikið frá því að allt féll saman.“ Hann fær ekki skilið af hverju þjóðinni eigi að blæða mikið lengur: „Þetta eru Versalasamningar fyrir Íslendinga.“
Hann slengir bílhurðinni aftur og gengur inn í búðina. Hún er tóm. Aðeins við samlokustaðinn Subway hanga nokkrir unglingar. Subway er eina skyndibitakeðjan sem er eftir. Aðrar flúðu burt. Það var of dýrt fyrir McDonald‘s að flytja hamborgara inn til Reykjavíkur. Íslenska krónan er svo veik, að innflutningsvörur eru lúxusvarningur. Armani-kápur sem standa úti í sýningargluggum á Laugaveginum, aðalverslunargötu Reykjavíkur, verða mölflugum að bráð. Í Porsche-umboðinu flýtur loftið smám saman úr dekkjunum – fyrir árið 2008 var Porsche-meðaltalið á götunum það hæsta í heimi. Barþjónar á börum borgarinnar vilja nú heldur fá borgað í evrum en krónum.
Samt töldu afkomendur víkinganna svo lengi að þeir hefðu gert allt rétt.
Um miðjan tíunda áratuginn ákvað forsætisráðherrann Davíð Oddsson að dubba Íslendinga upp sem ríkustu þjóð í heimi. Hann einkavæddi fyrirtæki, upprætti tilfinninguna fyrir norræna velferðarríkinu, lækkaði skatta, hlóð undir fjármálageirann. Fjárfestar uppgötvuðu þetta eyríki. Yfir Ísland flæddi holskefla af peningum. Íslensk fyrirtæki keyptu upp hálfa Kaupmannahöfn. Höfuðborg nýlenduherranna fyrrverandi var í höndum undirsátanna – það var sætur sigur.
En úr þessum miklu fyrirætlunum varð einhvern tíma á leiðinni stórmennskubrjálæði.
Lítil elíta sem samanstóð af stjórnmálamönnum, bankamönnum og verktökum sýkti þessa þjóð fiskimanna og sauðfjárbænda af ágirndinni. Þetta var á þeim árum þegar mönnum á borð við Eirík Svavarsson fór að leiðast sparifjárreikningurinn og sóttu þess í stað í fasteigna- og bílalán í dollurum og jenum.
Það voru fyrst og fremst þrír bankar sem kyntu undir þessum goshver. Landsbankinn, Glitnir og Kaupþing tóku sér áhættufjárfestingar fyrir hendur og uxu og uxu og uxu. Undir lokin námu ársuppgjör þeirra tífaldri þjóðarframleiðslu Íslands. Þegar bankarnir riðuðu til falls eftir gjaldþrot Lehman-bankans og árásirnar á krónuna árið 2008 rambaði sömuleiðis allt landið á hyldýpisbarminum.
Besservisserar eiga frekar erfitt uppdráttar á Íslandi nú til dags
Þessir bankar voru of stórir fyrir ríkið sem þeir störfuðu í. „Too big to fail“, eins og sagt var um Commerzbank og Hypo Real Estate í Þýskalandi. Íslendingar urðu líka að bjarga bönkunum sínum, nema hér voru bankarnir reyndar stærri en ríkið. Þannig er Íslendingum ljóst í dag, eins og Þjóðverjum, Bandaríkjamönnum og Bretum verður innan tíðar ljóst, að ríki sem bjargar stórum bönkum frá falli á ekki neinn pening eftir í neitt annað. Nú er svo komið að Íslendingar láta undir höfuð leggjast að ryðja götur þegar snjóar og þurfa að bíða mánuðum saman eftir að komast í aðgerð. Á næsta ári þurfa skólar og leikskólar að byrja að spara.
„Íslendingar urðu að borga það sem nokkrir bankamenn fengu í laun á árum áður,“ segir Eiríkur Svavarsson, hefnandinn mikli. Maður gæti líka orðað þetta svona: Íslendingar verða að borga til baka það sem tapaðist í fjármálafimleikum þeirra.
En það vilja Íslendingar eins og Eiríkur Svavarsson ekki heyra minnst á. Þessi mikli hagvöxtur var ekki neitt sérlega góður hagvöxtur. Fólk á borð við Þórólf Matthíasson hafði lengi varað við því. Hann er háskólaprófessor og berst við risastóran pappírs- og bókastafla um yfirráð yfir skrifborðinu sínu í einni af byggingum Háskóla Íslands. Hann, stjórnmálafræðingurinn [ÞM er hagfræðingur, hér er um misskilning blaðamanns Handelsblatt að ræða — innsk. þýð.], er að tapa þeirri baráttu.
Matthíasson örvæntir um landa sína. Hann tekur gleraugun af sér, veltir þeim í höndum sér, lætur þau frá sér, strýkur hendi í gegnum gráan hárbrúskinn. „Við sögðum sýknt og heilagt: Stöðvið partíið á meðan stemningin er enn góð.“ En þeir sem hefðu átt að slökkva á tónlistinni voru einmitt þeir sem fannst skemmtilegast að dansa.
Þeir hlógu að Þórólfi Matthíassyni, á götum úti fær hann enn illt auga. Þetta eru erfiðir tímar fyrir besservissera.
En Þórólfur Matthíasson er sammála meirihluta Íslendinga um það að þeir seku séu frekar lítill hópur manna. „Við vorum með seðlabankastjóra sem var besti vinur allra fjármálafurstanna, og óhæft fjármálaeftirlit sem eyddi öllum tíma sínum í valdabaráttu við seðlabankann,“ segir Þórólfur.
Í Ameríku er sagt að Goldman-Sachs-karlarnir séu þeir sem hafi hagnast mest á kreppunni, í Þýskalandi hafa menn Angelu Merkel kanslara og Josef Ackermann, bankastjóra Deutsche Bank, grunuð um baktjaldamakk. Bankamenn og pólitíkusar hafi verið „freistarar mannanna“. Aðeins sé nokkrum mönnum um að kenna. Sem leiðir til þess að öllum er kennt um, sama hvort þeir eru sekir eður ei. „Útrásarvíkingur er núna skammaryrði hjá okkur,“ segir einn slíkur.
Mánuðum saman hafa nú allra augu mænt á rannsóknarnefndina, sem á að benda á hina seku. Hún hefur oftsinnis frestað því að birta skýrsluna sína, nú á hún að koma út í lok mars.
„Við þurfum meira beint lýðræði“
En er hægt að benda á einn sakamann meðal þjóðar, þar sem allir sem einn létu hafa sig út í þetta?
Margir Íslendingar kveða já við því. Og fara alltaf með sömu staðreyndirnar: Fyrir fjármálabóluna fannst varla ofurríkt fólk og enn síður blásnautt. Í dag á eitt prósent þjóðarinnar 30% eignanna. Það sé morgunljóst hver eigi sök á því.
Íslendingar hafa gripið til varna. Fyrst gripu þeir til þess að kjósa til valda rauðgræna ríkisstjórn eftir áratugalangt ofurvald hægriflokka. Þar sem nýja ríkisstjórnin er of veikluleg, hafa þeir sjálfir hrifsað valdið í eigin hendur. „Hér er elsta þing í Evrópu,“ segir byltingarhöfðinginn Eiríkur Svavarsson. „Við þurfum meira beint lýðræði.“
Það kvöldar í Reykjavík. Kinnarnar á Eiríki brjótast fram á milli húfu og trefils og eru orðnar rauðar af kulda. Veturinn í Reykjavík er eins og fjármálakreppan: Hann étur sig miskunnarlaust í gegnum landið. Þrátt fyrir það stendur Eiríkur ásamt nokkrum öðrum mótmælendum fyrir utan Alþingi, þjóðþing Íslendinga, í Reykjavík vopnaður mótmælaspjöldum. Með slíkum mótmælasamkomum knúðu þeir þjóðaratkvæðagreiðsluna í gegn.
Er fáum um að kenna? Eiríkur hugsar sig aðeins um. „Auðvitað sögðum við borgararnir já við öllu. Ég skammast mín fyrir það. En gátum við gert nokkuð annað?“
Þetta er sama spurningin og menn í öllum löndum spyrja sig, Þjóðverjar og Bandaríkjamenn, Bretar og Írar – þetta er spurningin um eigin ágirnd. Litla Ísland verður að tilraunastofu þess hvernig menn takast á við kreppu í heiminum.
Er Ísland virkilega orðið að fyrirmynd? Nýja ríkisstjórnin getur ekkert gert rétt, segir Bjarni Benediktsson. Hann er formaður Sjálfstæðisflokksins, sem áratugum saman stjórnaði landinu, núna er hann orðinn stærsti stjórnarandstöðuflokkurinn. Bjarni þýtur í gegnum skrifstofur þingflokksins með farsímann við eyrað. Frá skrifborðinu sínu lítur hann yfir á grjóthlaðið þinghúsið.
Í bókahillunni stendur bókin „Political Liberalism“ eftir John Rawls. Dyggðirnar sem hann boðar, sjálfsábyrgð og afskiptaleysi ríkisins, tekur hann ekki sérstaklega alvarlega núorðið.
Íslendingar geta lagað sig að því að eiga minna
Núna, á öðru ári hins nýja tímatals, segist Bjarni alltaf hafa verið á móti öllu því sem leiddi til hrunsins. „Þessi hraðskreiði hagvöxtur var ekki hollur fyrir landið,“ segir hann fullum fetum. Og enn fremur: „Við verðum að segja fólkinu sannleikann – og til þess er núverandi ríkisstjórn vanhæf.“ En hvað segir hann um inngönguna í Evrópusambandið? Hvað um bætur handa sparifjáreigendum sem voru blekktir og sviknir? Allt segir hann það bull og vitleysu.
Umræðan á Íslandi um hvernig beri að takast á við kreppuna leitar sífellt í skotgrafir lýðskrums og flokkadrátta. Framtíð landsins skipar þar síðasta sætið.
Menn missa af miklum tækifærum vegna einskærs vantrausts gegn erlendum fjárfestum. Álstórfyrirtækið Rio Tinto, sem rekur þriðja stærsta álver landsins, vildi auka framleiðsluna úr 180.000 tonnum á ári í 460.000 tonn. Það strandaði á mótþróa borgaranna: Íslendingar hafa áhyggjur af náttúrunni sinni, segja þeir.
Innan fyrirtækisins líta menn þetta öðrum augum: „Efasemdir manna um erlenda fjárfesta eru orðnar verulega miklar,“ segir Rannveig Rist, forstjóri Rio Tinto á eyjunni. Þetta leiddi til þess að fyrirtækið setti einungis 76 milljónir evra í það sem var fyrir hendi. Það var engu að síður stærsta erlenda fjárfestingin í landinu síðan kreppan skall á.
Frekari fjárfestinga er ekki að vænta. „Íslendingar hugsa of mikið um hvernig beri að takast á við fortíðina“, segir Rannveig. „Það er engin umræðuhefð til þegar ræða á framtíðina.“
Íslendingar geta lagað sig að því að eiga minna. Það er annað en hægt er að segja um Grikki og Spánverja, sem enn eru að reyna að koma gróða uppgangsáranna undan. Íslendingar verða nú litlu fegnir.
Nú hrynur spikið. Eiríkur Svavarsson keyrir nú um á ódýrum notuðum bíl frá Japan. Núverandi bankastjóri Arion-banka, sem er stærsti bankinn og tók við af Kaupþingi, er fyrrverandi sparisjóðsstjóri. Nú eru stjórnarformenn farnir að nota tölur í staðinn fyrir ermahnappa. Unga fólkið flykkist í ferðaþjónustustörf en ekki í bankageirann.
Samfélagið fer í varnarstöðu.
Og hvað með framtíðina? Það er nú það. Nýja ríkisstjórnin skipaði sérstaklega einn ráðherra sem á að sjá um framtíðina. Hann heitir Gylfi Magnússon, og er fyrsti óflokksbundni ráðherra í íslenskri ríkisstjórn áratugum saman. Hann lærði hagfræði í hinum virta Yale-háskóla í Bandaríkjunum og er nú viðskiptaráðherra.
Gylfi er búinn að grúska duglega í pappírum á hornskrifstofunni sinni í frekar látlausu skrifstofuhúsnæði í Reykjavík, og lagði fyrir skemmstu fram áætlun sína um endurreisn viðskiptalífsins.
Viðskiptaráðherrann drekkur kranavatn á skrifstofunni sinni
Veikleikinn við áætlun hans er sá að framtíðin lítur út eins og fortíðin. „Hefðbundnar útflutningsgreinar lofa góðu,“ segir Gylfi. „Það er orkufrek stóriðja, sjávarútvegur, ferðamannaiðnaðurinn.“
„Og einhvern tíma í framtíðinni,“ segir hann, „verðum við aftur álitlegur kostur fyrir alþjóðlega banka.“ Ráðherrann situr á svarta leðursófanum sínum og drekkur kranavatn.
Það er komið kvöld í Reykjavík. Eiríkur Svavarsson gengur inn á hálfkarað heimili sitt uppi í úthverfi. Felst framtíð Íslands í bankastarfsemi kannski? „Af hverju ekki? Það er búið að bæta fjármálalöggjöfina,“ segir hann. „Það er ekki eins og við höfum ekkert lært af öllu þessu.“
Honum finnst þess vegna að Evrópulöndin ættu að unna sínum nyrsta nágranna einhverra tilslakana: „Við erum tilbúnir að breytast – en á okkar forsendum.“
Icesave-málið
Gjaldþrot
Þegar gjörvallt íslenska bankakerfið var ríkisvætt í október 2008, kom það heldur betur við 320.000 sparifjáreigendur í Bretlandi og Hollandi. Þeir áttu samtals 3,8 milljarða evra inni á reikningum hjá dótturfélögum íslenska netbankans Icesave. Þar eð íslenska ríkið var ófært um að greiða það, endurgreiddu bresk og hollensk stjórnvöld ríkisborgurum sínum úr ríkissjóði það sem þeir höfðu tapað. Ríkisstjórnir þessara tveggja ESB-landa skilgreina þetta sem lán til Íslands.
Póker
Í lok síðasta árs náði ríkisstjórn Íslands samkomulagi við ESB-löndin tvö um bætur. Samkvæmt því bæri Íslendingum að greiða upphæðina fyrir árið 2014 með 5,5 prósenta vöxtum [í þýska textanum stendur „bis“ en ekki „ab“, ekki verður betur séð en að blaðamaður Handelsblatt skilji samninginn svo að allt beri að greiða fyrir árið 2014 — innsk. þýð.]. Íslendingar knúðu hins vegar í gegn þjóðaratkvæðagreiðslu um samninginn.
Stund milli stríða
Ríkisstjórn Íslands hefur nú staðið í viðræðum um nýjan samning vikum saman. Aðaldeiluefnið eru vextirnir. ESB-ríkin tvö höfðu boðið sveigjanlega vexti. Um það er hins vegar ómögulegt að ná samkomulagi á Íslandi. Það er óljóst hvernig mál þróast eftir þjóðaratkvæðagreiðsluna. Hvernig sem fer er hins vegar ólíklegt að Bretar og Hollendingar styðji þá viðleitni Íslendinga að ganga í Evrópusambandið svo fljótt sem auðið er.
Myndatextar:
Svona sátu reiðir Íslendingar um embættisbústað forsetans.
Höfuðstöðvar Kaupþings-banka. Umsvif hans og annarra banka urðu landinu næstum að falli.
Ekki vel liðinn meðal Íslendinga: Seðlabanki Íslands í Reykjavík.
Leiðtogi stjórnarandstöðunnar, Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins á Íslandi: Hann hefur að eigin sögn alltaf verið á móti öllu því sem leiddi til hrunsins.
Íslenski viðskiptaráðherrann, Gylfi Magnússon: „Við erum tilbúin að breytast – en á okkar forsendum.“
