Þessi grein er eftir franska hagfræðinginn og fyrrverandi evrópuþingmanninn Alain Lipietz, sem kom fram í Silfri Egils í janúar.
— — —
Íslendingar skulda ekkert
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, kom af stað höggbylgju innan fjármálageira heimsins með því að kalla íslensku þjóðina til atkvæðagreiðslu um það hvort skattgreiðendur eigi að taka á sig skuld Icesave bankans. Þá gerðist það i fyrsta skipti í þessari fjármálakreppu, sem nær um heim allan, að svo virtist sem þjóð væri að hafna því að „hið opinbera“ tæki á sig skuldir. Að þjóð ætlaði að hafna því að gera skuldir einkafyrirtækis að skuldum þjóðarinnar. Á sama tíma ætluðu tvær aðrar evrópskar þjóðir, Bretar og Hollendingar, að krefjast þess að umræddar skuldir yrðu greiddar.
Evrópskir fjölmiðlar (ekki síst þeir hægrisinnuðu, sem og viðskipta- og fjármálamiðlarnir) lýstu vanþóknun sinni þegar þeir áttuðu sig á því hve fáránlegar kröfur ríkisstjórna landanna tveggja eru. Þeir sökuðu ríkisstjórnirnar tvær um að vera harðbrjósta. Mönnum varð hugsað til Shakespeare persónunnar, Shylock, okurlánarans í Kaupmanninum frá Feneyjum, sem krafðist punds af holdi af þeim sem skulduðu honum fé en gátu ekki endurgreitt.
Sannarlega eru þessar ríkisstjórnir harðbrjósta. Og þær eru líka okurlánarar: þær krefjast 5,5% vaxta á sama tíma og Evrópusambandið (sem er undarlega þögult um málefni Íslands) lánar Ungverjalandi fé á 2% vöxtum og stórveldin lána eigin bönkunum fé því sem næst vaxtalaust.
En ólíkt Shylock, hafa hvorki Bretar né Hollendingar lánað íslenskum skattborgurum neitt! Skuld Icesave er ekki skuld sem hið opinbera stofnaði til heldur einkaaðilar. Hvað gerðist eiginlega?
Þegar þetta litla fiskimannasamfélag – sem er álíka fjölmennt og meðalstór borg í Bretlandi – gerðist aðili að EES, hófu menn að losa höft á fjármálastarfsemi. Fámennur hópur frammámanna, bankamanna og hægrisinnaðra stjórnmálamanna notfærði sér miskunnarlaust þessa nýju stöðu. Settur var saman afar rýr lagabálkur sem gerði bönkunum kleift að hefja starfsemi á alþjóðavísu. Starfsemi þeirra tútnaði út og var fyrr en varði orðin meira en áttföld þjóðarframleiðsla Íslands. Með öðrum orðum, þá fór 90% af starfsemi íslensku bankanna fram erlendis, mest í Bretlandi og Hollandi.
Í rauninni líta löndin tvö því svo á að staða Íslands sé einsog staða „aflands“, þar sem sú óvenjulega staða var komin upp, að þótt eignir og skuldir séu mestmegnis breskar, þurfa höfuðstöðvar bankanna að lúta hinu veika íslenska yfirvaldi. Það gefur færi á að taka meiri áhættu, bjóða upp á hærri vexti. Þó er Ísland engin sérstök skattaparadís né heldur einhver póstkassi. Til að opna útibú í löndum Evrópusambandsins urðu íslensku bankarnir að uppfylla skilyrði tilskipunar Evrópusambandsins 94/19/EC þar sem sérhvert land er skyldað til að koma á fót „Innistæðutryggingakerfi“. Það er tryggingasjóður í heimalandinu, sem fjármagnaður er með hluta þeirra fjármuna sem lagðir eru inn á reikninga viðkomandi fjármálafyrirtækis og er ætlað að tryggja innistæður sem nemur 20000 evrum. Íslenski innistæðutryggingasjóðurinn tryggir ekki nema lítinn hluta af þessum innlánum bankanna, en menn mátu það svo að ólíklegt væri að eignir þeirra allra gufuðu upp samtímis.
Var íslenski innistæðutryggingasjóðurinn ef til vill mjög veikburða? Var eftirlitið með honum ef til vill sérstaklega lélegt? Richard Portes, forseti Royal Economic Society var ekki þeirrar skoðunar. Hann skrifaði í opinberri skýrslu árið 2007 : « The institutional and regulatory framework appears highly advanced and stable. Iceland fully implements the directives of the European Union’s Financial Services Action Plan (unlike some EU member states) ».
Þetta var « well informed common wisdom » hin vel upplýsta almenna viska fjármálaheimsins, greining sem einn glæsilegasti fulltrúi hans, breti sem orðaður hefur verið við Nóbelsverðlaunin, bauð almenningi uppá.
Nú vitum við að fjármálaheiminum og fulltrúum hans – þeim þremur fyrirtækjum sem gefa út lánshæfiseinkunnir – skjátlaðist hrapallega. Hið skuldsetta hagkerfi heimsins hrundi til grunna í september 2008. Þegar stjórnvöld í Bandaríkjunum höfnuðu því að hlaupa undir bagga með Lehman Brothers bankanum versnaði ástandið enn frekar. Stjórnvöld urðu að skerast í leikinn, ella hefðu allir bankarnir orðið gjaldþrota. Því stukku stjórnvöld um allan heim til í því skyni að bjarga stærstu bönkunum hjá sér, til að afstýra því að ofsahræðsla gripi um sig og létu hið opinbera ábyrgjast innistæður „heima hjá sér“, það er að segja allar innistæður innanlands, burtséð frá þjóðerni eigenda.
Þótt hægt sé að skilgreina bankastarfsemi sem fyrirtæki á markaði má ekki gleyma að þessi geiri sinnir einnig mikilvægu þjónustuhlutverki. Bankakerfið sinnir því hlutverki að sjá um almenna greiðslumiðlun, sem þýðir að ef hún leggst af hætta peningar, sem er sú verðmætaskráning sem mest sátt er um, að vera í umferð.
Ísland brást við eins og önnur ríki og var raunar með þeim fyrstu. Var innistæðutryggingasjóðurinn þar of veikburða til að geta tryggt innistæðurnar? Íslenska ríkisstjórnin hækkaði strax ábyrgðina gagnvart sparifjáreigendum. En hún hafði ekki sama bolmagn og stóru þjóðirnar til að lána innlendum bönkunum gríðarlegar upphæðir til að bjarga þeim. Þá greip breska ríkisstjórnin til sinna ráða og gerði tvennt í einu: Hún gerði eignir íslensku fjármálafyrirtækjanna upptækar og bauð þeim bretum sem áttu innistæður í Icesave tryggingu. Sama gerði ríkisstjórn Hollands.
Fyrsta spurning: Bar þessum þremur ríkisstjórnum einhver lagaleg skylda til að hækka innistæðutrygginguna upp fyrir þá upphæð sem innistæðutryggingasjóðurinn réði við að greiða þeim sem lögðu inn á reikninga hjá Icesave? Tilskipun Evrópusabandsins sem fjallar um þetta efni (94/19/EC1) er alveg afdráttarlaus um þetta atriði: Svarið er Nei!
“Tilskipun þessi getur ekki gert aðildarríkin eða lögbær yfirvöld þeirra ábyrg gagnvart innstæðueigendum ef þau hafa séð til þess að koma á einu eða fleiri kerfum viðurkenndum af stjórnvöldum…”
Og það er auðvelt að skilja ástæðurnar fyrir þessu ákvæði. Innistæðutryggingasjóður er millibankatrygging sem verndar skuldir við sparifjáreigendur, sem bankarnir safna upp og er fjármögnuð með gjöldum af innlánssamningunum. Ef tilkynnt væri fyrirfram að opinber yfirvöld „ábyrgðust“ slys, væri það áþekkt ókeypis kaskótryggingu. Það einsog að umbuna óvarkárum bankamönnum (það myndi skapa óábyrga hegðun, það sem á ensku er kallað „moral hazard“). Slíkt myndi einnig gefa stærstu löndunum forskot, þar sem þau eiga auðveldara með að dæla skattfé í bankana. Slíkt væri auðvitað „óeðlileg samkeppni“. Og síðast en ekki síst væri það, að nota fé skattgreiðenda til að greiða einkaskuld sem skattgreiðendur hafa ekki undirgengist alvarleg atlaga að eignarréttinum: Byltingar síðustu árhundruða (sú enska, hollenska og franska) voru meðal annars barátta fyrir því að ekki væri hægt að taka svo afdrifaríkar ákvarðanir án þess að spyrja borgarana.
Ég var eftirlitsaðili, svokallaður „shadow reporter“ fyrir þingflokk Græningja á Evrópuþinginu, í bæði skiptin sem breytingar voru gerðar á tilskipun 94/19/EC. Í þeirri vinnu kom aldrei til greina að endurskoða það grundvallaratriði að opinberir aðilar skuli ekki gangas í ábyrgð fyrir skuldir einkaaðila.
Ríkisstjórnir Íslands, Bretlands og Hollands höfðu auðvitað fullan rétt til að bæta það sem uppá vantaði til að innistæðutryggingasjóðirnir á hverjum stað nægðu. Þegar kreppan skall á var það jafnvel skylda þeirra að gera það, koma þannig í veg fyrir ólgu í þjóðfélaginu og viðhalda efnahagslegum og þjóðfélagslegum stöðugleika innanlands. En það var stjórnvaldsákvörðun sem tekin var með lýðræðislegum hætti í hverju landi fyrir sig.
Þegar tiltekið aðildarríki Evrópusambandsins veitir opinbera aðstoð sem þessa er það vissulega svo að greinar 106 og 107 (fyrrum 86 og 87) í stofnsáttmála Evrópusambandsins, mæla svo fyrir að öll fyrirtæki og íbúar viðkomandi ríkis skuli hljóta sömu meðhöndlun: Þetta er meginreglan um að ekki megi mismuna. Íslenska ríkinu var þannig heimilt að takmarka hækkunina á ábyrgðinni á innistæðutryggingunni við þá sem bjuggu á Íslandi, að því tilskyldu að það næði einnig til allra sem áttu fé í útibúum erlendra banka á Íslandi.
En þetta er í rauninni algert aukaatriði. Grein 107 kveður á um að það sé Framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins að skerast í leikinn ef ekki er allt með felldu. Hún gerði það hins vegar ekki, svo mjög var þessi „þjóðernislega“ afstaða ríkjandi í október 2008.
Breska stjórnin beið ekki eftir viðbrögðum Framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins. Hún lagði hald á íslenskar innistæður í Bretlandi! Hvaða rétt hafði hún til þess? Hún hafði þann rétt sem hryðjuverkalögnin sem sett voru eftir 11. september 2001 veitti henni til að „frysta“ eignir Al Quaeda. Bretland kom fram við Ísland eins og hryðjuverkaland án þess að leggja fram minnstu sönnun þar um, án þess að svo mikið sem vottaði fyrir grun í þá veru.
Það er sannarlega full ástæða til að velta fyrir sér hvert allt það fé sem tapaðist í Icesave rann, og byrja á því að kanna um hversu háa upphæð er að ræða. Ætla má að það sé til rannsóknar í brotamáli, undir forystu hins virta Evrópuþingmanns, Evu Joly. Þar sem engar „sönnur“ hafa verið færðar á að hryðjuverk hafi verið fjármögnuð bendir allt til þess að þessi aðgerð bresku ríkisstjórnarinnar sé misnotkun á valdi og jafnvel valdníðsla.
En ríkisstjórnir Bretlands og Hollands gengu jafnvel enn lengra. Þær ákváðu að nota opinbert fé til að endurgreiða þeim íbúum sínum, sem lagt höfðu inná Icesave, áætlað tap „þeirra“. Þetta var mun meira fé en það sem hægt var að greiða úr íslenska innistæðutryggingasjóðnum (nokkuð sem þeim var heimilt og þeim bar sennilega skylda til sbr. Það sem sagt er að ofan).Að þessu loknu gerðu ríkisstjórnir Bretlands og Hollands þá kröfu á hendur íslensku ríkisstjórninni, að hún endurgreiddi þeim það sem þær höfðu greitt. Greitt sínum eigin íbúum, ekki Íslendingum! Þær ætluðu með öðrum orðum að breyta þessum einkaskuldum Icesave í opinberar skuldir íslensku þjóðarinnar.
Það er auðvelt að reikna þetta út. Ef fallist væri á þetta, myndi hver einasti Íslendingur, þar á meðal ungabörn, gamalmenni og atvinnuleysingjar, þannig sitja uppi með 10.000 evra skuld á himinháum vöxtum, verða í stuttu máli skuldsett fyrir lífstíð, jafnvel í nokkrar kynslóðir. Í Suður-Ameríku er talað um „peonaje“: smábóndann sem skuldar auðugum landeiganda fé allt sitt líf og er í rauninni haldið í ánauð, svipað eins og tíðkaðist á miðöldum.
Þetta er ástæðan fyrir því að Íslendingar rísa upp í fullum rétti. Og þetta er ástæðan fyrir því að menn fyllast vanþóknun í Evrópu. En burtséð frá tilfinningalegum viðbrögðum verður að minna á að slík krafa á sér nákvæmlega enga lagastoð, eins og dæmin sanna: Ríki þurfa ekki að standa skil á neinu, nema að „koma á fót og samþykkja innistæðutryggingasjóð“. Og það er af þeim þremur ástæðum sem taldar voru upp hér að framan. Vilji Íslendingar tryggja umfram skyldu, þá er þeim frjálst að gera svo, en þá er ekki annað en sanngjarnt að leggja málið í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Ríkisstjórnir Bretlands og Hollands geta í rauninni ekki gert annað en að grípa til lagabókstafsins og reynt að halda því fram að „sérlega vítavert gáleysi“ hafi verið viðhaft varðandi eftirlitsskyldu íslenskra yfirvalda. Tilvitnunin í skýrslu Portes sem vísað var í hér að framan bendir til að menn hafi flotið sofandi að feigðarósi. Því vissulega var um vítavert gáleysi að ræða, en það var hins vegar hvorki meira né minna en gáleysi flestra ríkisstjórna og stofnana í heiminum sem þá voru hugfangnar af þeirri tálsýn að „markaðurinn myndi stilla sig af sjálfur“. Ábyrgðin vegna þessa dreifist því sannarlega á marga aðila og auðvelt væri að sjá fyrir sér að henni yrði dreift hlutfallslega. Fram hefur komið að hinar „dyggðugu og varkáru“ ríkisstjórnir Breta og Hollendinga hafi á sínum tíma haft ákveðnar efasemdir um Icesave og talið að innistæður íbúa í sínum löndum væru betur tryggðar hjá þeim en á Íslandi. Spurningin er, hvort þeim var heimilt að bregðast við? Hvað var þeim í rauninni heimilt að gera, sem „gistiríki“ Icesave?
Svarið er skýrt. Tilskipun 94/19 og „Viðauki II“ fjallar beinlínis um þetta atriði:
“Kerfi gistiríkisins hefur rétt til þess að láta útibúin greiða framlag vegna bótagreiðslna og skal í því sambandi miðað við þá tryggingu sem kerfi heimaríkisins veitir. Til að auðvelda innheimtu slíks framlags hefur kerfi gistiríkisins rétt til að líta svo á að trygging þess takmarkist ætíð við þá tryggingu sem það veitir umfram trygginguna sem heimaríkið veitir, óháð því hvort heimaríkið greiði í reynd viðbótarbætur fyrir innlánið sem er ótiltækt á yfirráðasvæði gistiríkisins.”
Í stuttu máli getur gistiríkið boðið upp á aukatryggingu og krafist þess að útibú í gistilandinu greiði gjöld þar til viðbótar þeim gjöldum sem greidd eru í landinu þar sem bankinn er með höfuðstöðvar sínar. Bresk og hollensk yfirvöld reyndu aldrei að vinna gegn því að Icesave byði upp á himinháa vexti til sparifjáreigenda sem þar með tóku augljóslega meiri áhættu. Þessum sömu yfirvöldum bar á þeim tíma skylda til að vara það fólk viðsem lagði fé sitt í Icesave. Stjórnvöld urðu því að axla þá ábyrgð gagnvart þegnum sínum að hafa ekki gert viðeigandi viðbótarráðstafanir, einsog gert er ráð fyrir í tilskipun Evrópusambandsins. Þetta er gott dæmi um að trúin á takmarkalausan “aflandsgróða” er tálsýn!
Á árunum 2001-2002 tók ég saman skýrslu um tilskipunina „ Reglur um viðbótareftirlit með fjármálasamsteypum. “ Þar kom fram skilningur sem Evrópuþingið gerði að sínum og nefnist „meginreglan um gistilandið“. Þar er nánar skilgreint að þegar um alþjóðlega fyrirtækjasamsteypu er að ræða bera yfirvöld landsins þar sem meginumsvifin (ekki móðurfélagið) er að finna, sjálfkrafa ábyrgð á eftirlitinu. Í tilfelli Icesave var það Bretland, sem gerði rétt í því að endurgreiða þeim sem höfðu lagt fé inn í bankann, en gerði rangt með því að snúast síðan gegn Íslandi.
Auðvitað væri hægt að andmæla þessari röksemdafærslu. Til er dómstóll sem hefur það hlutverk að túlka tilskipanir: Evrópudómstóllinn í Lúxemborg. Það er orðið tímabært að Bretland og Holland taki aftur upp meginreglu réttarríkisins sem hefur verið þeim til sóma í gegnum söguna, snúi sér til þessa dómstóls og hætti að hóta því að taka eitt pund af holdi af hverjum einasta Íslendingi, þar á meðal ungabörnum.
Eitt atriði til viðbótar. Ríkisstjórnin og meirihluti Alþingis hafa fram til þessa hafa talið sig verða að lúta afarkostum Breta og Hollendinga, án þess að vísa málinu til dómstóla. Þess ber að gæta að þessi ríkisstjórn er mönnuð þeim sem Íslendingar kölluðu til verka, eftir að hafa gert uppreisn. Ljóst var að nýfrjálshyggjan var gengin sér til húðar og eftir að stjórnmálamenn fyrri ríkisstjórnar höfðu í nóvember 2008, samþykkt þessa afarkosti. Þessum nýju fulltrúum þjóðarinnar, sem höfðu enga reynslu af fjármálastjórnun þegar þeir komust til valda, fannst þeir verða að láta undan hótunum þessara tveggja landa sem beittu Alþjóðagjaldeyrissjóðinn miklum þrýstingi og sáu til þess að Framkvæmdastjórn Barrossos þegði þunnu hljóði. Nú hefur Spánn, sem er í forystu í Evrópusambandinu, kveðið skýrt upp úr með það að ekkert samband er milli endurgreiðslu Icesave kröfunnar og aðildarumsóknar Íslands í Evrópusambandið. Þess er nú beðið að Dominique Strauss-Kahn komi með jafn afdráttarlausa yfirlýsingu varðandi þau lán sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hyggst veita.
Margir Íslendingar og fulltrúar þeirra virðast haldnir barnalegri þrá, “löngun til að borga” . En mig grunar að hér sé um samviskubit að ræða: Eins og þetta sé guðleg refsing eftir áralanga trú á skjótfenginn gróða. Ég segi því að vel yfirveguðu máli við þessa dugmiklu og hugrökku þjóð: Þið berið hvorki lagalega ábyrgð á þeirri siðspillingu sem nú hrjáir fjármálakerfi heimsins, né heldur eruð siðferðilega sek um neitt í því sem fór úrskeiðis.
Alain Lipietz er franskur hagfræðingur og fyrrum þingmaður á Evrópuþinginu.
Friðrik Rafnsson þýddi
