Þeir eiga því láni að fagna á Viðskiptablaðinu að hafa nokkra sérlega glögga blaðamenn sem vinna störf sín af heiðarleika – sem er ekki sjálfgefið þessa dagana. Einn þeirra er Magnús Halldórsson. Magnús skrifar mjög áhugaverða grein á vef Viðskiptablaðsins og fjallar þar um neyðarlögin, alþjóðlega fjármálakreppu og séríslenskar aðstæður.
Í greininni bregst Magnús meðal annars við ræðu Kristrúnar Heimisdóttur á fundi stuðningsmanna Geirs Haarde og segir:
„Kristrún vék að aðstæðunum einstæðu haustið 2008. Hún sagði neyðarlögin hafa skipt sköpum við að bjarga því sem bjargað varð. Því er ég sammála.
Svo hélt hún áfram og sagði að margt fólk í útlöndum, ekki í síst í Portúgal, Írlandi og Grikklandi, horfði nú öfundaraugum til Íslands og þeirra ákvarðana sem teknar voru haustið 2008.
Þarna finnst mér Kristrún vera komin út á hálan ís. Fyrir því eru nokkrar ástæður.
Neyðarlögin voru útbúin, í endanlegri mynd, á síðustu stundu til þess að bregðast við fullkomlega fordæmalausum aðstæðum. Aðstæðurnar sem voru uppi hér á landi voru einstakar af nokkrum ástæðum. Þær eru vel greindar í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, þó sumir reyni nú að gera vinnu nefndarinnar tortryggilega. Ekki síst er það umfjöllun Mark J. Flannery, eins virtasta hagfræðiprófessors Bandaríkjanna, í skýrslunni (Viðauki 3, 9. bindi) sem segir í ítarlegri umfjöllun sinni að veikleikar íslensku bankanna hafi verið sérstakir á alþjóðavísu. Vöxtur þeirra á sér engin fordæmi í sögunni né heldur lánveitingar þeirra með hlutabréf þeirra sjálfra að veði. Á vakt stjórnvalda fengu bankarnir að fjármagna eigin hlutafé, langt umfram 10% löglegt hámark. Allir þrír brutu þeir óumdeilanlega gegn þessari mikilvægu löggjöf skráðra banka á markaði. Í skýrslunni eru meðal annars færð fyrir því í rök, með frumgögnum frá bönkunum sjálfum, að Kaupþing hafi fjármagnað a.m.k. 42% af eigin hlutfé og Glitnir á milli 25 og 30 prósent. Það er ótrúlegt ef satt er, en því hefur ekki verið neitað af neinum forsvarsmanni bankanna til þessa. Hvað þýðir þetta? Þetta þýðir, að hinn séríslenski veruleiki, mitt í vantraustsaðstæðum á millibankamarkaði í heiminum, gerði stjórnvöldum og Seðlabankanum ómögulegt að bregðast við með öðrum hætti en beitingu neyðarréttar til þess að koma í veg fyrir allsherjargjaldþrot þjóðarinnar. Eigið fé bankanna var falskt þegar á reyndi. Ársreikningarnir, sem endurskoðendur skrifuðu upp á, voru uppfullir af röngum upplýsingum um virði eigna, þar sem lánveitingar til kaupa á eigin hlutafé með hlutabréfin að veði, voru eignafærðar fyrir mörg hundruð milljarða þrátt fyrir að þær hafi verið einskis virði.“
Magnús skrifar ennfremur:
„Með öðrum orðum; skuldavandi einstakra ríkja eða fjármálakerfa verður aldrei leystur með viðlíka aðgerð og Ísland greip til. Auk þess hefði það aldrei verið mögulegt, á haustmánuðum 2008, fyrir allar þjóðir sem glímdu við bankakreppuna að beita neyðarrétti til að verja sína stöðu. Það hefði verið ávísun á fullkomið hrun fjármálakerfa og jafnvel heilu hagkerfanna, vegna samofinna hagsmuna þjóðanna þvert á landamæri. Skuldabréfaeigendur fjármálafyrirtækja eru oftar en ekki almenningur sjálfur, í gegnum lífeyrissjóði og almenningshlutafélög. Gleymum því ekki.
Það er ekkert sem bendir til þess að íslensk stjórnvöld hafi gert sér grein fyrir mistökunum sem þau óumdeilanlega gerðu, þegar kom að hraðri útþenslu bankanna og þeirri hættu sem þeir sköpuðu fyrir almenning í landinu með ellefufaldri stærð sinni miðað við árlega landsframleiðslu, 80 prósent skuldbindinga í annarri mynt en seðlabankinn gat útvegað og svo framvegis. Embættismenn sátu fram eftir nóttu og fínpússuðu neyðarlögin alveg fram að því að þau voru samþykkt. Skjálfandi á beinunum af óvissu með þingmenn hlaupandi um ganga, grátandi, í kringum sig. Neyðarlagasetningin var ekki yfirveguð aðgerð vel undirbúinna ráðherra, heldur örþrifaráð smáþjóðar sem var á leið ofan í svarthol skulda, m.a. vegna þess að stjórnvöld í landinu áttuðu sig ekki á vandanum sem þau höfðu skapað með því að bregðast ekki við augljósum merkjum um grafalvarlega eignabólu – sem færir og virtir erlendir hagfræðingar eins og Robert Aliber höfðu bent á.
Tal Kristrúnar, Björgólfs Thors Björgólfssonar, Bjarna Benediktssonar, Ólafs Arnarsonar og raunar margra annarra um að ekki sé fjallað nægilega um fall íslensku bankanna í alþjóðlegu samhengi í skýrslu rannsóknarnefndarinnar ber að mínu mati fyrst og fremst vott um eitt. Enginn þessara aðila hefur lesið skýrsluna vandlega. Á mörgum stöðum í skýrslunni er fjallað um það alþjóðlega lágvaxtaumhverfi sem ýtti undir eigna- og skuldabóluna íslensku, gjaldeyrisójafnvægið og aðra ytri þætti sem óneitanlega höfðu áhrif á það að illa fór að lokum. Alþjóðlega sömuleiðis. Vandinn hér var hins vegar að miklu leyti heimatilbúinn. Sjálfskaparvíti. Það er merkilegasta niðurstaða skýrslunnar, einmitt í ljósi þeirra alþjóðlegu einkenna sem íslenskt hagkerfi mótaðist af.“
Magnús fjallar einnig um atlöguna að íslensku krónunni síðustu misserin fyrir hrun:
„Þó nær ómögulegt sé að sanna þetta sem glæpi, ef ekkert finnst um samkomulag á milli bankans og stærstu eiganda hans er þessum viðskiptum tengist, þá liggur fyrir að þolendur þessa háttalags eru allir Íslendingar. „Sjokkið“ sem kemur á krónuna eftir á, þegar bankarnir hrynja, er ekki síst tilkomið vegna þess að það var búið rústa gjaldeyrismarkaðnum fyrir fram.
Stjórnmálamenn finnst mér aldrei hafa skilið þungann í þessu máli. Fólk úr atvinnulífinu, hjá Viðskiptaráði og Samtökum atvinnulífsins, hefur talað um að krónan sé ónýt og að hún hafi átt þátt í því að allt hrundi. Það má vel vera og er að einhverju leyti rétt. En allra alvarlegustu eftirköst hrunsins, háar skuldir heimila og fyrirtækja, má rekja til þess að grafið var undan gjaldeyrismarkaðnum með óeðlilegum viðskiptaháttum. Það var ekki bara um að ræða vantraust á krónunni heldur kerfisbundna atlögu að henni, sem fólk sem sat fyrir framan skjáborðin í seðlabankanum horfði á, „live“, og stjórnendur bankans töldu geta endað með þjóðargjaldþroti.“
Lokaorð Magnúsar eru svohljóðandi:
„En af hverju skiptir þetta máli þegar kemur að neyðarlögunum og hvort þau séu möguleiki fyrir önnur lönd, eða hafi verið haustið 2008? Það er vegna þess að önnur lönd glímdu ekki við þetta háttalag, þessa mynt og þessa þróun á gjaldeyrismarkaði, ofan á allt annað sem að framan greinir. Allt ýtti þetta undir nauðsyn þess að beita neyðarréttinum þegar í óefni var komið. Ekkert annað kom til greina en að beita neyðarréttinum. Eins og „Wild Card“ í borðspili.
Kjarni málsins er sá að hið alþjóðlega umhverfi hafði ekki úrslitaáhrif fyrir íslensku bankanna. Frumgögnin sem rannsóknarnefndin birtir og dregur ályktanir sínar af styðja það. Vandamálin sem gerðu útslagið um að þeir gætu ekki þolað áföll voru mörg, djúpstæð og það sem var verst; að þau voru séríslensk að stórum hluta. Þar er helst og alvarlegasta einkennið fjármögnun bankanna á eigin hlutafé, að því er mér sýnist.
Það er skiljanlegt að mörgu leyti að neyðarlagasetningin 6. október 2008, og aðgerðir í kjölfar hennar, sé nú álitin mikið afrek. Hún var það að mörgu leyti. Það er í reynd með ólíkindum að jafn vel hafi tekist til við að halda hlutunum gangandi. Það er mörgum að þakka. Helst af öllum venjulegu fólki á Íslandi sem hélt ró sinni og hefur tekið þessu af miklu æðruleysi, held ég að mér sé óhætt að segja.
Þrátt fyrir ágæti neyðarlaganna fyrir Ísland þá eru þau ekki útflutningsvara fyrir aðrar þjóðir, eins og Kristrún gaf í skyn í ræðu sinni. Það er of mikið af hinu góða. Þau voru neyðarúrræði þjóðar sem stóð frammi fyrir einstöku efnahagslegu þroti, vegna þess að stjórnvöld höfðu vanmetið ógnina við almannahagsmuni sem séríslensk vandamál bankakerfisins áttu mestan þátt í að skapa. Vanmatið birtist ekki síst í því – fært í beinharða peninga – að Seðlabanki Íslands taldi traust að lána bönkunum yfir 300 milljarða króna gegn veðum í skuldabréfum Sparisjóðabankans, VBS, Sögu fjárafestingarbanka og Öskum Capital. Ógjaldfærum örfjármálastofnunum í hlutfalli við lánveitingar bankans til þeirra. Þessar lánveitingar hvíla nú á almenningi með hærri sköttum.“
Grein Magnúsar Halldórssonar má lesa í heild sinni hérna.
Magnús Halldórsson blaðamaður á Viðskiptablaðinu.
