„Það er sérstaklega mikilvægt að standa vörð um leikinn nú á tímum þar sem vinnudagur barna er gjarnan langur og skjátími oft mikill. Það er svo margt í boði sem getur stolið athyglinni okkar og dýrmæta tímanum sem fæst okkar eiga nóg af. Tæknin er komin til að vera eins og oft er sagt og margt gott kemur í gegnum skjáinn. En það má ekki gleyma því sem er svo óskaplega mikilvægt fyrir þroska og velferð barna – tími til að leika sér frjálst, láta hugann reika og leyfa ímyndunaraflinu að takast á flug,“

skrifa Daðey Albertsdóttir, sálfræðingur á Geðheilsumiðstöð barna – HH og Domus Mentis Geðheilsustöð, Sigrún Yrja Klörudóttir félagsráðgjafi og sjálfstætt starfandi ráðgjafi um leik barna hjá Leikvitund.is og Ásgerður Arna Sófusdóttir hjúkrunarfræðingur, teymisstýra í fjölskylduteymi hjá Geðheilsumiðstöð barna – HH og eigandi hjá Elfur Ráðgjöf í grein á Vísi.

Benda þær á að í nútíma samfélagi er alltaf nóg um að vera og aðgangur að öllum heimsins upplýsingum fæst í gegnum snjalltækin okkar og við getum náð í flesta hvenær sem er dagsins. 

„Margir foreldrar tala í auknum mæli um streitu sem fylgir foreldrahlutverkinu í nútíma samfélagi enda að mörgu að hyggja. Við viljum það besta fyrir börnin okkar; sinna þeim vel, vera til staðar og hlúa vel að þeim. Þar að auki er oft pressa á að standa okkur vel í vinnu, huga að heilsunni og láta heimsmálin okkur varða.“

Benda þær að athyglisvert er að skoða þegar litið er yfir hinn dæmigerða dag hversu mikill tími gefst til að gera hluti sem eru ekki fyrirfram skipulagðir. 

„Hversu mikinn tíma höfum við til að vera í flæði, dunda okkur, eiga innihaldsríkar samræður við vini, samstarfsfélaga, maka, börn? Hversu mikinn tíma höfum við til að vera í ró og næði? Og hversu oft leiðist okkur? Erum við kannski alltaf á þönum að reyna að klára öll verkefnin sem við setjum okkur fyrir þann daginn? Af hverju eru verkefnin svona mörg? Hvaða áhrif hefur þetta á börnin okkar? Og er kannski kominn tími til að hægja á?“

Hvenær hafa börn tíma til að gera ekki neitt?

Greinarhöfundar segja að það hljómi kannski undarlega að þurfa að passa upp á að börn hafi svigrúm til að gera ekki neitt en raunveruleikinn er sá að mörg börn hafa sjaldan tækifæri til þess og frítími barna fer minnkandi. 

„Dagskrá barna er oft og tíðum þétt skipuð. Þau eru í skólanum bróðurpart dagsins og auk þess eru mörg í skipulögðum íþróttum eða tómstundastarfi. Þau fara með að versla í matinn og eru stundum í gæslu á meðan foreldrarnir skjótast í ræktina. Þegar heim er komið þurfa grunnskólabörnin að sinna heimalestri eða námi og svo má ekki gleyma skjátímanum sem flest börn passa upp á að fá.“

Leikur er lykiláhrif á þroska

Segja greinarhöfundar að eitt af því sem hefur lykiláhrif á þroska barna er að þau hafi svigrúm til að leika sér. „Að þau hafi tækifæri til að leika sér á eigin forsendum. Leikur þar sem enginn fyrirfram ákveðinn tilgangur eða útkoma stýrir leiknum heldur er það barnið og ímyndunarafl þess sem ræður för. Leikur er ekki eitthvað sem börn gera á milli mikilvægra stunda. Leikurinn er eitt það mikilvægasta sem börn taka sér fyrir hendur og er nauðsynlegur til að efla þroska og færni barna og þau læra best í gegnum leik. Þess vegna er svo mikilvægt að börn hafi svigrúm til að leika sér – líka heima!“

Benda þær á að börn hafa líka gott af því að láta sér leiðast. Þegar þeim leiðist fái þau tækifæri til að finna sjálf upp á einhverju skemmtilegu að gera. „Þegar þau finna sér sjálf eitthvað skemmtilegt að gera eflir það hugmyndaflugið, ímyndunaraflið, þrautseigjuna og sköpunarkraftinn.

Börn hafa gott af því að dagdreyma og leyfa huganum að reika. Þau þurfa rými til að melta og meðtaka það sem gerðist þann daginn. Það gera þau best í gegnum leik því leikurinn endurspeglar þeirra veruleika og upplifun. Í gegnum leikinn fá þau tækifæri til að vinna úr þeim upplýsingum sem þau meðtóku yfir daginn. Þau læra af því sem þau upplifa í umhverfinu og prófa sig áfram. Því er mikilvægt að þau fái tækifæri til þess og huga að því að ekki sé of mikið áreiti í umhverfi barnanna.“

Segja þær að eitt fyrirkomulag gildi ekki fyrir öll börn, þar sem börn hafa mismunandi getu og ólíkar þarfir. „Öll geta þau samt leikið sér á sinn hátt. Það eru ekki öll börn sem una sér í hlutverka- og ímyndunarleik. Börn eru mis skapandi og hafa ekki öll gaman af listrænum verkefnum. Það eru ekki öll börn sem vilja fylgja leiðbeiningum. Svo er gott að hafa í huga að leikurinn breytist með auknum þroska og aldri. Sama hvernig þitt barn kýs að leika sér þá er mikilvægt að þau hafi tíma og rými til leika sér á sinn hátt.“

Nokkur góð ráð fyrir foreldra

Segja þær foreldra geta gert ýmislegt til að ýta undir sjálfstæðan leik barna sinna. Og leggja fram nokkur dæmi um það sem hefur reynst þeim og þeim fjölskyldum sem þær vinna með vel:

• Passa áreitið og streituna í daglegu lífi. Ekki þarf að plana allar stundir og mikilvægt er að hafa svigrúm til að gera ekki neitt.
• Hafa skýrar reglur um hvenær skjátími er í boði og hvenær ekki. Ef reglurnar eru einfaldar og skýrar vita börnin að hverju þau ganga og minnkar það líkurnar á því að þau biðji um að fara í skjáinn í tíma og ótíma. Gott viðmið er að hafa að minnsta kosti skjálausar stundir á morgnana (jafnvel um helgar), við matarborð og eftir kvöldmat. Hægt er að hafa tímaramma daglega sem má fara í skjáinn sem er fyrirfram ákveðinn og getur farið eftir aldri barnsins en passa að skjárinn taki ekki upp allar dauðar stundir á kostnað leiksins. Hér þurfa foreldrar einnig að huga að eigin skjátíma því þeir eru fyrirmyndir barna sinna.
• Eiga gæðastund með barninu strax eftir leik- eða grunnskóla. Börnin eru þá búin að vera í burtu frá heimili sínu í lengri tíma og hafa þörf fyrir samveru með foreldrum sínum. Ef byrjað er á því að setjast á gólfið með þeim og leika, lita með þeim eða taka þátt í verkefnum sem eru á þeirra forsendum, þau velja og þeim þykja skemmtileg erum við að fylla á tengslatankinn þeirra sem er orðinn frekar tómur eftir daginn. Gott að hafa í huga að hafa enga truflun líkt og ekki eigin síma nálægt. Þetta þarf ekki að vera langt, gott viðmið er 20 mínútur, hægt er að stilla klukku og svo þegar tíminn er búinn er hægt að fara að sinna verkefnum sem þarf að sinna. Þá er barnið búið að fá innihaldsríka samveru með foreldri og leikur jafnvel kominn af stað sem barnið getur svo haldið áfram með.

• Utandyra eru börnin gjarnan mun frjálsari og öflugri að leika sér sjálf heldur en innan veggja heimilisins. Að verja tíma í náttúrunni eflir athygli, hreysti og almenna vellíðan. Það þarf ekki að vera flóknara en svo að fara bara út og leyfa barninu að ráða för. Kannski komist þið út á róló en kannski er leiðin þangað meira spennandi fyrir barnið. Jafnvel stutt stund úti í fersku lofti gefur aukna orku og bætt skap.

• Börn eiga oft auðveldara með að leika sér sjálfstætt nálægt foreldrum sínum og kjósa það jafnvel frekar en að vera ein inni í herbergi. Þess vegna er sniðugt að þau hafi tækifæri til að leika sér í stofunni og/eða við eldhúsborðið.
• Hafa leikföng sjáanleg og aðgengileg þannig að börnin geti sjálf byrjað að leika án fyrirhafnar. Forðast að hafa of mikið af leikföngum í boði hverju sinni því það getur orðið til þess að barnið eigi erfiðara með að finna sér eitthvað að gera því valmöguleikarnir eru of yfirþyrmandi. Nota opinn efnivið svo sem kubba, lausamuni, leir og liti sem gefur möguleika á frjálsri sköpun.