Heimilisleysi er vandamál á Íslandi og hefur heimilislausum fjölgað í þjónustu hjá Reykjavíkur borg á undanförnum árum. Samkvæmt skýrslu velferðarráðuneytisins og Íbúðalánasjóðs frá árinu 2017 voru 349 manns skráðir utangarðs og/eða heimilislausir í borginni. Það er um 95 prósenta aukning frá síðustu mælingu sem gerð var árið 2012.
Í Reykjavík eru ýmis úrræði sem heimilislausir geta nýtt sér til að fá næturskjól. Tvö neyðarskýli fyrir karla, eitt neyðarskýli fyrir konur og eitt tímabundið neyðarathvarf fyrir heimilislausar konur. Í þessum neyðarskýlum geta heimilislausir leitað sér nætur skjóls en hvers vegna myndi heimilislaus einstaklingur frekar sofa úti en í neyðar skýli? Er það vegna plássleysis eða er einhver önnur ástæða fyrir því?
„Sorglegt að einhver hafi sofið úti korteri frá okkur“
„Við erum ekki sprungin. Við erum ekki yfirfull,“ segir Hrafnhildur Ólöf Ólafsdóttir, geðhjúkrunarfræðingur og deildarstjóri hjá Þjónustumiðstöð Vesturbæjar, Miðborgar og Hlíða, í sam tali við DV um málið. Heimilislausum fjölgar á farsóttartímum en við erum enn þá með pláss í neyðarskýlum þar sem plássum hefur verið fjölgað í tengslum við COVID. „Það eiga allir heimilislausir borgarbúar að geta leitað í neyðarskýli og fengið næturskjól. Við erum hins vegar að passa að þeir sem eru í áhættuhóp fái sérstaka vernd vegna sóttvarna og röðum plássum í neyðar skýlum með tilliti til þess.“
Hrafnhildur segir að í neyðarskýlunum sjáist þess ekki staður að margir nýir mæti til að fá næturskjól. „Við finnum ekki mikið fyrir því þótt við heyrum af áhyggjum af því í samfélagsumræðunni,“ segir Hrafnhildur en bendir á að fólk sem er nýorðið heimilislaust á þessum tímum veigri sér mögulega við því að mæta í skýlin. „Okkur þykir bara rosalega leiðinlegt að einhver hafi sofið úti bara korteri frá okkur.“
Harður heimur
Sá sem tók myndina og sendi DV hana sagðist ekki hafa vitað hvað hann ætti að gera þegar hann sá manninn sofa úti. Hann velti því meðal annars fyrir sér hvort hann ætti að hringja á lögregluna en ákvað að hætta við það af ótta við að lögreglan refsi heimilis lausa manninum fyrir eitthvað eins og vörslu fíkniefna.
Hrafnhildur segir að það gerist reglulega að lögreglan komi með fólk í gistiskýlið. Vegna núverandi laga um ávana og fíkniefni er hætta á því að lögregla geri ólögleg vímuefni upptæk ef heimilislausi einstaklingurinn er með eitthvað slíkt á sér. Hrafnhildur vill taka það sérstaklega fram að starfsfólk hefur að undanförnu upplifað meiri tillitssemi og uppbyggjandi samtöl milli lögreglu og notenda.
„Þau virðast beita „empathy“ nálgun, við finnum að þau eru alltaf með betra og betra við horf. Meiri nærgætni gagnvart fólkinu. Ég er ekki að segja að þetta sé algilt en við finnum meira af því. Það má gera betur en það er samt margt gott í gangi og við finnum það.“
Hrafnhildur segir að þessa stundina sé mikið af heimilislausu fólki að lenda í handrukkunum. „Heimurinn er rosalega harður hjá fólkinu okkar núna,“ segir hún. „Það er misjafnt hvað þau hafa góðan aðgang að vímuefnum og sölumönnum. Sumir eru bara í ömurlegri stöðu og eru kannski bara með aðgang að sölumönnum sem eru að beita þau ofbeldi.“
Þá segir Hrafnhildur að hún sjái þetta sérstaklega hjá heimilislausu konunum. Þess vegna sé það mikilvægt að þegar heimilislausu konurnar hringi á lögregluna eftir hjálp fái þær sérstaklega góða nálgun frá laganna vörðum.
Mikið ofbeldi og þvinguð kynlífsvinna
Í sumar var frumvarp um afglæpavæðingu neysluskammta, sem Píratar lögðu fram, fellt á Alþingi. Hrafnhildur segir að það að afglæpa væða neysluskammta geti haft afskaplega mikil og góð áhrif á heimilislaust fólk sem neytir vímuefna. Til dæmis þarf það ekki að hafa áhyggjur af því að missa vímuefnin sín þegar það hringir á lögregluna til að fá hjálp.
„Bara það að missa neysluskammtana getur sett allt á hliðina fyrir fólkið í langan tíma og það getur þurft að beita alls konar að ferðum til að verða sér úti um efni aftur,“ segir Hrafnhildur. „Það er þá í hættu á miklu ofbeldi og jafnvel þvingaðri kynlífsvinnu,“ segir hún og bendir á að oft þurfi heimilislaust fólk að taka sér tíma í að fela neysluskammtinn sinn áður en það hringir á lögregluna.
„Hlutverk lögreglu er að halda uppi lögum, meðal annars er það að fjarlægja neyslu skammta ólöglegra vímuefna. Við vitum alveg sögur um það þar sem fólk þorir ekki að hringja strax í 112. Við finnum líka að lögreglumönnum finnst þetta mjög leiðinlegt,“ segir Hrafnhildur og bætir við að með afglæpavæðingu neysluskammta allra vímuefna væri hægt að leysa mikið af vandamálum sem heimilislaust fólk glímir við.
Mikilvægt en óaðgengilegt lyf
Annað sem Hrafnhildur segir að myndi hjálpa heimilislausu fólki með alvarlegan morfín vanda mikið er ef lyfið Naloxone væri aðgengilegra. Lyfið er eina mótefnið gegn ofneyslu á ópíóðalyfjum sem við höfum og er því virkilega nytsamlegt. Fólk sem á erfitt með eða er hætt að anda vegna ofneyslu getur andað á ný með hjálp lyfsins sem er hægt að fá í formi nefspreys.
Erlendis er hægt að kaupa lyfið án lyfseðils í apóteki eða því er jafnvel dreift til not enda og aðstandenda án endurgjalds. Í reglugerð um ávísun og afhendingu lyfja í apótekum er gert ráð fyrir að hægt sé að ávísa lyfjum beint til lækna eða annarra viðbragðs aðila svo sem lögreglunnar. Einnig er til ákveðinn neyðarréttur lyfjafræðinga. Þessar leiðir eru hins vegar ekki nýttar. Á Íslandi er Naloxone lyfseðilsskylt og óaðgengilegt fyrir ákveðna viðbragðsaðila, vettvangsteymi, notendur og aðstandendur. Þá er það einnig dýrt en einn skammtur af nefspreyinu kostar 11 þúsund krónur.
VoR teymið, færanlegt vett vangsteymi sem aðstoðar fólk sem er heimilislaust og með vímuefnavanda og geð vanda, vill geta haft Naloxone í sjúkratöskum sínum. „Réttast væri að VoR geti dreift óhindrað til sinna notenda. Öll úrræði sem byggja á skaða minnkandi nálgun fyrir fólk í virkri vímuefnaneyslu ættu að vera með Naloxone sem part af standardbúnaði í sjúkratösku.“
Þegar manneskja hefur of skammtað þarf að bíða eftir sjúkrabíl til að fá lyfið, það getur tekið tíma að bíða eftir sjúkrabílnum því oft mætir lögreglan fyrst á vettvang til að kanna aðstæður. Þegar sjúkrabíllinn mætir loksins á svæðið þá gæti það verið um seinan. „Við erum ekki með aðgang að kaupum á Naloxone, löggan er ekki með Naloxone. Við höfum heyrt að lögreglumönnum sem lenda í þessum aðstæðum finnist þetta líka alveg galið,“ segir Hrafnhildur.
