„Margt smátt gerir eitt stórt,“ eru gjarnan lokaorð færslna á samfélagsmiðlum þar sem auglýstar eru safnanir að ýmsu tagi, í ýmsum tilgangi. Oft til að safna fé vegna bágrar stöðu einstaklinga eða barna sökum fjárhagserfiðleika, veikinda eða slysa. En hvaða eftirlit er haft með slíkum söfnunum? Engin sérlög hafa verið sett í málaflokknum og engar skýrar línur hafa verið lagðar af löggjafa eða stjórnvöldum. Hér verður gerð tilraun til að varpa ljósi á þá réttarstöðu sem gildir um slíkar safnanir sem hér eftir verða nefndar einstaklingssafnanir til að greina frá öðrum opinberum söfnunum sem er til dæmis stofnað til af góðgerðafélögum eða íþróttafélögum í margvíslegum tilgangi.
Árið 1977 voru sett lög um opinberar safnanir, en ljóst er að þau lög eru komin nokkuð til ára sinna og gera ekki ráð fyrir tilvist samfélagsmiðla. Samkvæmt frumvarpi laganna var þeim ætlað að ákvarða fyrirkomulag og uppgjör fjársafnana sem væru orðnar nokkuð algengar á sínum tíma.
„Jafnan fara þær fram í góðum tilgangi, og það skal fram tekið, að engin sérstök ástæða til tortryggni liggur að baki þessa frumvarps […] Ekki er það óalgengt að fjársafnanir skili milljónum í hendur þeirra, sem fyrir þeim standa, og almenningur, sem þarna leggur fram sína fjármuni, á siðferðilega heimtingu á því að vita niðurstöður söfnunar og ráðstöfun fjárins. Hverjum þeim aðila, er að fjársöfnun stendur, á einnig að vera það ljúft að sýna allt á hreinu, svo að enginn blettur geti fellið á aðstandendur eða markmið slíkrar söfnunar. Hér virðist vanta allmjög nánari lagafyrirmæli.“
En hvenær er söfnun opinber? Samkvæmt 2. gr. laganna er söfnun opinber „ef henni er beint til annarra en þeirra, sem tengdir eru persónulegum eða félagslegum tengslum við þá, sem fyrir slíkum fjársöfnunum standa, eða standa í sérstöku sambandi við þá.“
Samkvæmt lögunum ber að afla leyfis fyrir opinberri söfnun hjá sýslumanni áður en söfnunin hefst. Í tilkynningu skal meðal annars taka fram hver stendur fyrir söfnuninni, hvar og hvernig hún fer fram og í hvaða tilgangi. Þeir sem standa að söfnuninni skulu halda nákvæmt reikningshald yfir það fé sem til safnast og öll útgjöld. Söfnunarfé skal lagt inn á reikning sem hefur sérstaklega verið stofnaður fyrir söfnunina og er óheimilt að verja fénu í öðrum tilgangi en upphaflega var lagt út með nema sýslumaður samþykki það sérstaklega. Reikningshaldið er svo háð eftirliti endurskoðanda. Í lögunum er einnig að finna refsiheimild sem gildir ef ekki er farið að fyrirmælum laganna. Því getur það varðað sektum, ef þeir sem standa fyrir söfnun gæta sín ekki á því að fara eftir lagaákvæðunum. Þegar söfnun er lokið skal birta reikningsyfirlit hennar í dagblaði eða með öðrum hætti.
Á grundvelli ofangreindra laga var sett reglugerð árið 2008. Þar er opinber fjársöfnun skilgreind sem starfsemi þar sem almenningur er hvattur til að láta fé af hendi rakna í þágu ákveðins málefnis án þess að endurgjald komi í staðinn. Þá vaknar kannski spurningin hvort samfélagmiðlar séu opinber vettvangur. Hæstiréttur Íslands hefur fallist á það að birting mynda og stöðuuppfærsla á samfélagsmiðlum á borð við Instagram og Facebook teljist opinber birting. Út frá því má álykta að yfirgnæfandi líkur séu á því að samfélagsmiðlar teljist opinber vettvangur. Samkvæmt svari við fyrirspurn blaðamanns til Sýslumannsins á höfuðborgarsvæðinu geta einstaklingssafnanir fallið undir áðurnefnd lög og reglugerð. Sýslumaðurinn á Suðurlandi sér um leyfisveitingar.
Undanþegnar lögum og reglugerðinni eru safnanir á borð við stuðningstónleika eða -samkomur sem og fjársafnanir á vegum fjölmiðla í góðgerðaskyni. Jafnvel þótt einstaklingssafnanir á samfélagsmiðlum verði taldar til safnana á vegum fjölmiðla þá er samt sem áður farið fram á að fjölmiðill birti skrá yfir framlag allra gefenda og birti jafnframt viðurkenningu þess aðila sem við fénu tekur. Verði einstaklingssafnanir á samfélagsmiðlum hins vegar taldar til opinberra safnana verða þær að fara eftir ofangreindum skilyrðum um leyfi og gagnsæi í reikningshaldi.
Samkvæmt fyrirspurnum blaðamanns virðist lítið eftirlit vera haft með slíkum söfnunum. Til að mynda fengust þær upplýsingar frá Ríkisskattstjóra að slíkar safnanir og samskot væru undanskildar tekjuskatti ef til þeirra er stofnað vegna veikinda og slysa og skatturinn hefði ekki sérstakt eftirlit með þeim. Þarna er þó um að ræða eina af undantekningum frá meginreglu skattaréttar um að styrkir teljist til tekna, svo þarna gætu þeir sem taka við söfnunarfé lent í vandræðum ef undatekningin nær ekki yfir þeirra tilvik.
Gréta Ingþórsdóttir, formaður Styrktarfélags krabbameinssjúkra barna, SKB, segir að þegar kemur að einstaklingssöfnunum virðist stundum gefið á röngum forsendum. Oft eigi einstaklingar rétt á greiðslum frá kerfinu, sem gleymist í umræðunni. Nú liggur fyrir Alþingi frumvarp til nýrra laga um félög til almannaheilla, en verði það samþykkt mun vonandi traust almennings á almannaheillafélögum aukast til muna.
„Frumvarp um almannaheillafélög fer vonandi í gegnum þingið og verður að lögum sem fyrst. SKB og önnur félög, sem hafa lýðræðislega kjörna stjórn, halda bókhald og skila ársreikningi til Ríkisendurskoðunar, fá við það stöðu sem viðurkennd almannaheillafélög og þeir sem gefa fjármuni til þeirra vita þá í hvað þeir fara. Því er ekki alltaf að heilsa þegar einstaklingssafnanir eru annars vegar. Það sem hefur farið fyrir brjóstið á okkur í SKB og fleirum sem til þekkja er þegar safnað er á röngum forsendum, til dæmis þegar því er haldið fram að foreldrar þurfi að greiða sjálfir fyrir hluti sem kerfið greiðir, eða lætur ógetið aðstoðar sem það fær. Það er þó í einhverjum tilfellum frekar við fjölmiðla að sakast sem ekki hafa fyrir því að kanna hvaða greiðslur fólk fær eða hvaða rétt það á í þeirri stöðu sem það er. Ég fagna umfjöllun um þetta efni og vona að hún verði til að setja þrýsting á Alþingi um að ljúka lagasetningu um almannaheillafélög.“
Það er sælla að gefa en þiggja. En sælla væri að gefa gjöf sem viðtakandi getur tekið við í fullu samræmi við lögin. Þó svo að stjórnvöld og skattyfirvöld virðist ekki hafa beitt sér af neinni teljanlegri hörku, eða yfirhöfuð, gegn einstaklingssöfnunum á samfélagsmiðlum þá er erfitt að ætla að treysta á að tómlætið sé varanlegt. Löggjafinn þarf að skerpa á ákvæðum um þessi mál til að réttarstaða þiggjenda sé tryggari og til að kveða niður tortryggni. Annars gætu þiggjendur átt það á hættu að söfnunarfé verði talið þeim til tekna, og jafnvel gætu þeir sem standa að slíkum söfnunum átt yfir höfði sér sekt fyrir að fara ekki eftir lögum um opinberar fjársafnanir.
Ella Dís Laurens
Ella Dís fór að veikjast rétt rúmlega eins árs og hrakaði hratt. Ragna Erlendsdóttir, móðir Ellu, fór mikinn í fjölmiðlum þar sem hún óskaði eftir fjárhagsaðstoð til að halda sér og dætrum sínum uppi, sem og til að aðstoða þær við að reyna að fá rétta sjúkdómsgreiningu fyrir Ellu Dís og kosta læknismeðferð erlendis. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur og barnaverndarnefnd í Bretlandi höfðu afskipti af fjölskyldunni vegna þess að talið var að Ella Dís væri ekki að fá þá umönnun sem hún átti skilið. Jafnvel gengu bresk barnaverndaryfirvöld svo langt að greina Rögnu með heilkennið munchausen by proxy, það er þeir töldu Rögnu valda veikindum dóttur sinnar til þess að fá athygli. Orðrómur fór á kreik eftir að barnaverndaryfirvöld höfðu afskipti af fjölskyldunni og urðu margir tortryggnir gagnvart Rögnu. Ella Dís dó árið 2014 í kjölfar mistaka starfsmanns sem kom að umönnun hennar. Skömmu fyrir andlátið fékk hún loksins rétta sjúkdómsgreiningu; Brown Vialetto Van Lear-heilkenni.
Erla Kolbrún Óskarsdóttir
Erla Kolbrún Óskarsdóttir lenti í læknamistökum árið 2012 þar sem laga átti endaþarmssig sem hún fékk í kjölfar fæðingar yngri dóttur sinnar. Vegna mistakanna glímir hún við óbærilega taugaverki sem ekkert er hægt að gera við og hefur af þeim sökum verið óvinnufær og metin til 75 prósenta örorku. Fyrir hana var hrundið af stað söfnun á síðasta ári til að hún kæmist í stofnfrumumeðferð í Bandaríkjunum en vonir stóðu til að sú meðferð gæti bætt lífsskilyrði hennar til muna. Söfnuninn gekk vonum framar og hefur Erla greint frá því að lífsgæði hennar hafi batnað til muna, þó enn sé langt í land. Virtist það þó fara öfugt ofan í einhverja að fjölskylda hennar öll fylgdi henni með til Bandaríkjanna og fannst einhverjum athugavert að í beinu framhaldi hafi Erla ásamt fjölskyldu haldið upp á vegleg jól.
Hjörtur Elías
Hjörtur Elías er tæplega 10 ára gamall drengur sem glímir við krabbamein. Móðir hans hefur vakið athygli á veikindum Hjartar á samfélagsmiðlum og safnað framlögum einstaklinga til að standa straum af kostnaði vegna meðferðar og lækningar sonar síns.
Stjúpmóðir Hjartar hefur á samfélagsmiðlum bent á að safnanir og sú athygli sem hefur verið vakin á veikindum Hjartar hafi ekki verið samþykkt af föður hans. Aðrir notendur samfélagsmiðla hafa efast um að söfnunarfé sé öllu varið í meðferð og lækningu Hjartar, heldur sé því einnig varið í almennt heimilishald og fegrun umhverfis. Móðir Hjartar hefur þó svarað þeirri gagnrýni og ítrekað að öllum peningunum sé varið með einum eða öðrum hætti syni hennar til hagsbóta.
Fanney Eiríksdóttir
Fanney var gengin 20 vikur á leið með annað barn sitt þegar hún var greind með krabbamein. Hún og Ragnar, eiginmaður hennar, voru opinská á samfélagsmiðlum um baráttuna og var fjöldi safnana haldinn fyrir fjölskylduna. Orðrómur um að peningarnir væru ekki að fara í meðferð Fanneyjar fór á kreik og varð svo hávær að eiginmanni Fanneyjar fannst hann knúinn til að svara. Ragnar greindi frá því að stofnað hefði verið styrktarfélag í samvinnu við bókara. Hins vegar vissi hann til þess að veikindi Fanneyjar hefðu einnig verið notuð til að fara af stað með safnanir sem væru hjónunum með öllu óviðkomandi og hefðu þau enga peninga fengið vegna þeirra. Fanney lést þann 7. júlí síðastliðinn.
Hliðarefni sem birtist með umfjöllun í helgarblaði DV:
