Í aðdraganda frelsunar Auschwitz byrjuðu hinar illræmdu SS-sveitir Hitlers að flytja fangana þaðan og í aðrar fangabúðir. Tæplega 60.000 fangar, flestir gyðingar, voru neyddir til að ganga í vestur frá útrýmingarbúðunum. Mörg þúsund höfðu látist í útrýmingarbúðunum sjálfum dagana áður en fólkið var rekið af stað. Það var látið ganga í átt til Wodzislaw í vesturhluta Póllands. SS-liðar skutu hvern þann sem dróst aftur úr eða gat ekki haldið áfram för. Kuldi, hungur og ömurlegheit í alla staði sóttu að föngunum á leiðinni. Rúmlega 15.000 þeirra létust á leiðinni.
Þeir sem eftir voru í búðunum voru taldir of veikburða til að ganga með hinum 60.000 sem voru neyddir til að leggja af stað gangandi 18. janúar. Það átti að vera búið að myrða fólkið áður en sovésku hersveitirnar kæmu í búðirnar en Schmauser, yfirmanni SS á svæðinu, hafði verið fyrirskipað að drepa fólkið. Um 700 voru myrt af SS-mönnum en meirihlutinn slapp lifandi. Ástæða þess var sú að SS-mennirnir höfðu meiri áhuga á að bjarga eigin skinni og koma sér undan hermönnum Rauða hersins en að fylgja fyrirskipunum.
Auschwitz voru stærstu útrýmingarbúðir nasista í síðari heimsstyrjöldinni. Þar voru fangabúðir, morðmiðstöð og þrælabúðir. Búðirnar eru um 50 kílómetrum vestur af Krakow, nærri landamærum Póllands og Þýskalands eins og þau voru fyrir stríð.
„Ég faldi mig innan um stafla af líkum því síðustu vikuna sem líkbrennsluofnarnir virkuðu ekki söfnuðust líkin bara fyrir, hærra og hærra. Þar var ég á næturnar, á daginn ráfaði ég um búðirnar, þannig lifði ég af. Ég var einn af þeim fyrstu, Birkenau voru einar fyrstu útrýmingarbúðirnar sem voru frelsaðar. Þetta var leið mín til að lifa af.“
Svona lýsti Bart Stern hryllingnum í Auschwitz.
„Lestin kom um miðja nótt svo það var tekið á móti okkur með mjög björtum ljósum sem var beint að okkur. SS-menn og konur tóku á móti okkur. Hundar og svipur tóku á móti okkur, öskur og fyrirskipanir um að tæma lestina, ringulreið … Það er ekki hægt að lýsa komunni til Auschwitz.“
Sagði Lilly Appelbaum Lublin Malnik um fyrstu kynni sín af þessum hryllilega stað.
Ivan Martynushkin, sem var liðsforingi í Rauða hernum, var meðal þeirra fyrstu sem komu til Auschwitz. Hann sagði síðar að fangarnir hefðu horft á hann „með þakklæti í augum“ þegar hann og félagar hans frelsuðu búðirnar úr klóm nasista. Hann sagði að sjónin sem blasti við hermönnum Rauða hersins hafi ekki fengið mikið á þá því þeir hefðu verið búnir að upplifa svo mikinn hrylling í stríðinu.
„Ég hafði séð bæi lagða í rúst. Ég hafði séð þorp gjöreyðilögð. Ég hafði séð fólkið okkar þjást. Ég hafði séð lítil útlimalaus börn. Það var ekki eitt einasta þorp sem ekki hafði upplifað þennan hrylling, þessar hörmungar, þessar þjáningar.“
Sovéskir fjölmiðlar gerðu ekki mikið úr frelsun Auschwitz. Í byrjun febrúar var smá frétt um það í Pravda en málið fékk miklu minni athygli en frelsun Majdanek-útrýmingarbúðanna 1944. Sovéskir fjölmiðlar voru samstíga í að segja að þeir sem hefðu þjáðst og dáið í útrýmingarbúðunum hefðu verið „fórnarlömb nasista“. Staðreyndin var að mikill meirihluta þeirra var gyðingar en kommúnistar vildu ekki halda því neitt sérstaklega á lofti, hvorki þá né síðar. Það hentaði mun betur að einblína á Auschwitz sem morðverksmiðju þar sem verkamenn voru myrtir í stað þess að uppskera ávöxt erfiðis síns eins og krafa marxista var.
Hin litla umfjöllun um frelsun Auschwitz var einnig merki um vaxandi spennu á milli Sovétríkjanna annars vegar og Breta og Bandaríkjamanna hins vegar. Auschwitz var í Póllandi en Stalín og Vesturveldin höfðu tekist á um örlög Póllands eftir stríð um nokkra hríð. Sambandið hafði stirðnað enn frekar eftir að Sovétríkin höfðu ekki komið Pólverjum til aðstoðar í Varsjáruppreisninni sumarið 1944. Einnig hafði sovéska leynilögreglan handtekið liðsforingja í pólska heimavarnarliðinu þegar Rauði herinn réðst inn í Pólland.
Af þessum sökum fékk umheimurinn ekki strax fréttir af þeim voðaverkum sem höfðu verið framin í Auschwitz. Útrýmingarbúðirnar voru vettvangur mesta fjöldamorðs sögunnar fram að þessu. Af þeirri 1,1 milljón sem lét lífið í búðunum voru gyðingar um ein milljón.
Auk gyðinga létu 70.000 pólitískir pólskir fangar lífið í búðunum, 20.000 sígaunar, 10.000 sovéskir stríðsfangar, mörg hundruð vottar Jehóva, samkynhneigðir og aðrir.
Auschwitz og sá hryllingur sem þar fór fram, sem og í öðrum útrýmingarbúðum nasista, má aldrei gleymast og verður að vera mannkyninu áminning um þann mikla hrylling sem þar átti sér stað. Undanfarið hafa sumir nefnt að nú stefni að vissu leyti í sömu átt víða um heim þar sem verið er að mismuna fólki eftir uppruna þess eða trúarskoðunum en slíkt hefur einmitt átt sér stað í Evrópu. Auðvitað verður að vona að hryllingur á borð við útrýmingarbúðir muni aldrei endurtaka sig en það er því miður ekki svo að sagan haldi alltaf aftur af okkur mönnunum.
