„Við þurfum að skapa hvetjandi umhverfi fyrir fólk og fyrirtæki og auka ráðstöfunartekjur fólks. Það gerist með auknu frelsi, lægri sköttum, auknum einkarekstri og minni umsvifum í rekstri hins opinbera.“
Þessi texti er tekin úr stefnuyfirlýsingu eins þeirra frambjóðenda sem gáfu kost á sér í prófkjöri sjálfstæðismanna í Suðvesturkjördæmi sem lauk í gær, laugardag. Yfirlýsingar þingmannsefna eiga það til að vera staglkenndar og uppfullar af innihaldslitlum frösum en ég hygg að flestallir miðju- og hægrimenn gætu kvittað upp á þann texta sem birtist hér að ofan; þetta sé eitthvað sem þeir telji rétt að stefnt sé að.
Frambjóðendunum verður síðan gjarnan tíðrætt um mikilvægi þess að „minnka báknið“ og fjölyrða um skilning sinn á atvinnulífinu (þrátt fyrir að fæstir þeirra hafi mikla reynslu af rekstri fyrirtækja). Þeir segja síðan gjarnan að atvinnulífið eigi ekki að þurfa ekki að glíma við óeðlilegar hindranir eða ónauðsynlegar.
En verulega skortir á konkret hugmyndir um hvernig menn hyggist ráðast til atlögu við „báknið“ og reynslan sýnir að langflesta stjórnmálamenn skortir kjark til að taka til í opinberum rekstri. Það gildir jafnt um ríki sem borg. Þegar núverandi meirihluti borgarstjórnar var myndaður voru strengd heit þess efnis að ráðist yrði til atlögu við skuldahalann. Þá námu skuldir borgarinnar 299 milljörðum en hafa nú hækkað í 386 milljarða en aðeins tveir milljarðar fóru í aðgerðir vegna kórónaveirukreppunnar svo hún skýrir ekki þessa gríðarlegu hækkuð.
Komið að skuldadögum
Í júlí 2013 skipaði þáverandi ríkisstjórn hagræðingarhóp sem hafði þann tilgang að leggja til aðgerðir svo fara mætti betur með skattfé, forgangsraða í rekstri ríkissjóðs og auka skilvirkni. Hópurinn skilaði alls tillögum í 111 liðum, þar af 37 hugmyndum um sameiningu ríkisstofnana, en sárafáum var hrint í framkvæmd. Viðskiptablaðið innti Guðlaug Þór Þórðarson, sem sat í hópnum, álits á því tveimur árum síðar hvers vegna svo illa hefði gengið að framkvæma hugmyndir hópsins og svar hans var einfalt: „Kerfið ver sig.“
Kerfið ver sig af slíkum krafti að í miðri heimskreppu á síðasta ári hækkuðu laun ríkisstarfsmanna um 13,7% — en samsvarandi hækkun á almenna vinnumarkaðnum nam 8,5%. Tekjur ríkis og sveitarfélaga námu 1.246 milljörðum króna á síðasta ári eða sem samsvarar 42% af vergri landsframleiðslu. Útgjöldin voru aftur á móti mun meiri 1.461 milljarður og jukust um 10,5% milli ára.
Í skýrslu Viðskiptaráðs „Hugsum stærra — Ísland í alþjóðsamkeppni“ sem gefin var út fyrir nýliðið Viðskiptaþing kemur fram að að skattbyrði hér á landi sé sú næstmesta meðal ríkja Efnahags- og framfarastofnunarinnar. Alþjóðleg fyrirtæki (þar með talið innlend fyrirtæki með fjölþjóðlega starfsemi) horfa að vonum mjög til skattheimtu við mat á staðsetningu ólíkra hluta starfsemi sinnar og að þessu leytinu til er Ísland lítt samkeppnishæft. Skattar hér eru ekki einasta háir í alþjóðlegum samanburði heldur er kerfið óskilvirkt. Það kemur meðal annars til vegna seinagangs hins opinbera, ósamræmis í framkvæmd laga og reglna og ófyrirsjáanleika.
Hið opinbera er komið í slíkar ógöngur að stjórnmálamenn eru nauðbeygðir til að horfa til hugmynda sem fram hafa komið um bætta meðferð skattfjár. Svigrúm til aukinna útgjalda verður lítið sem ekkert á næstu árum. Verkefni dagsins er að vinda ofan af rekstri ríkis og borgar, leita leiða til hagræðingar, sameina stofnanir og í því efni má gjarnan dusta rykið af tillögum hagræðingarhópsins frá 2013. Á sama tíma þarf að huga að samkeppnishæfni Íslands en Viðskiptaráð hefur til að mynda bent á leiðir til að auka framleiðni í opinberum rekstri og segir óraunhæft að hið opinbera takist á við þau viðfangsefni sem framundan eru með því að hækka skatta enda séu skattar hér með því hæsta sem gerist í þróuðum ríkjum.
Milljarður hér og milljarður þar
Sá sem hér heldur á penna sat eitt sinn á framboðslista og tók þátt í kosningabaráttu fyrir borgarstjórnarkosningarnar 2014. Ég minnist þess sérstaklega að reyndir stjórnmálamenn réðu frambjóðendum eindregið frá því að tala um lækkun skatta — það hefði enginn áhuga á að hlusta á slíkt! Þetta eru því miður sorglegar staðreyndir sem endurspeglast í því að flestir ráðherranna láta nú ljósmyndara dagblaðanna mynda sig í gríð og erg að klippa á borða og taka skóflustungur þar sem lofað er milljarði hér og milljarði þar. Fyrsta frétt í fréttatímum er líka oftar en ekki að milljarð vanti hér og milljarð vanti þar. Sárafáir velta því aftur á móti fyrir sér hvort ekki megi leita leiða til sparnaðar í opinberum rekstri og auka virðingu fyrir peningum skattborgara. Við erum nauðbeygð til að vinda ofan af skuldum ríkissjóðs í fyrirsjáanlegri framtíð og þurfum á stjórnmálamönnum að halda sem hafa kjark til að takast á við það verkefni.
Stórum hluta kjósenda ofbýður bruðlið og skuldasöfnun hins opinbera og það má vel afla atkvæða hjá þessum hópi. Stjórnmálamenn sem róa á þau mið þurfa að hafa kjark og þor til að glíma við gíruga embættismenn minnugir þess að „kerfið ver sig“ með kjafti og klóm.
