Tyrfingur Tyrfingsson segir nýjasta leikritið sitt, Kartöfluæturnar, vera vistkerfi af sulli, fjölskyldudrama um fólk sem er svo venjulegt að það verður ógeðslegt
„Stundum verður fólk mjög pirrað og sendir mér skilaboð á Facebook: „Þú ert ógeð og pervert“ og svo framvegis. Ég fékk sérstaklega svona viðbrögð eftir síðasta leikrit, Auglýsingu ársins. En það er allt í lagi, það venst. Það er kannski bara svolítið hollt. Það er gott að hafa þessa gjá á milli áhorfenda og höfundarins. Ef það er pirringur þá getur áhorfandinn bara sagt „Fokk jú, þú ert sjúkur.“ Ég segi bara takk og get þá haldið áfram að gera mitt og áhorfandinn að einbeita sér að sínu. Kannski hittumst við aftur á næstu sýningu og þá gerist eflaust það sama aftur,“ segir Tyrfingur Tyrfingsson sem hefur á undanförnum árum fest sig í sessi sem eitt eftirtektarverðasta leikskáld landsins og frumsýndi í vikunni nýjasta verk sitt, Kartöfluæturnar í Borgarleikhúsinu.
Hann hefur vakið athygli fyrir að teikna upp meinfyndnar og absúrd aðstæður með óhefluðum húmor og orðheppni. Með því að blása upp persónueinkenni og samskiptamynstur sem flestir ættu að kannast við úr eigin lífi stundar hann einhvers konar gróteska mannfræði, drepfyndnar lýsingar á þeirri frekju, tilætlunarsemi, stjórnsemi og sjúklegu meðvirkni sem drífur samfélög mannskepnunnar áfram.
Tyrfingur Tyrfingsson er þrítugur, uppalinn í Kópavogi, sonur geðhjúkrunarfræðings og kokks/ leiðsögumanns. Hann segir leikhúsáhuga sinn líklega sprottinn úr áhuga á undarlegum aðstæðum en þær hafi hann oft ratað í með foreldrum sínum í barnæsku: „Foreldrar mínir eru frekar venjulegt borgaralegt fólk en foreldrar þeirra voru hins vegar jaðarfólk – ömmur mínar og afar í báðar áttir voru vægast sagt sérstök. Foreldrar mínir héldu svo alltaf einhverri tengingu við jaðarinn, mamma vann til dæmis á Kleppi. Þetta venjulega fólk var því oft í mjög ýktum aðstæðum sem því fannst samt alveg eðlilegar af því að það átti svo ýkta foreldra,“ útskýrir hann.
Tyrfingur nam við sviðshöfundabraut Listaháskólans (nám sem þá kallaðist Fræði og Framkvæmd) og vakti strax athygli fyrir útskriftarverkið sitt, einleikinn Grande þar sem Hjörtur Jóhann Jónsson lék son og þrúgandi þurfandi móður hans og túlkaði óbærilegt samband þeirra á ógleymanlegan hátt – með sifjaspellum og öllu tilheyrandi. Eftir leikritunarnám í London var einþáttungurinn, Skúrinn á sléttunni, sýndur í Borgarleikhúsinu. Síðan þá hefur leikhúsið tekið hann upp á arma sína og sýnt Bláskjá og Auglýsingu ársins, en það síðarnefnda skrifaði hann á meðan hann gegndi stöðu leikskálds Borgarleikhússins.
Undanfarið eitt og hálft ár hefur lítið til hans heyrst en hann hefur verið búsettur í Haarlem í Hollandi. Hann segist hafa tekið rosalegum breytingum í strætóferð þar í landi og fundið sig knúinn til að flytja.
„Það fyrsta sem gerðist þegar ég kom inn í strætisvagninn var að mér var boðið góðan daginn. Svo heilsaði hvert einasta kvikindi sem fór inn í strætóinn bílstjóranum, kvaddi hann og þakkaði fyrir sig. Þá varð til sú tilfinning að ég væri ekki bara einn í einhverjum strætó heldur væri þarna maður sem væri að keyra okkur öll. Þarna læknaðist eitthvað í mér,“ segir Tyrfingur. Hann er hins vegar uppnuminn yfir fleiru en hollensku strætókurteisinni.
„Hérna er ekki heldur þessi mikli metnaður. Það er svo gott, blessað metnaðarleysið. Hollendingum finnst það vera mannréttindabrot að vera í meira en 60 prósent vinnu,“ útskýrir hann. „Fólk bankar upp á og hrósar mér ef ég set blóm í gluggann – „frábært blóm!“ – en í það eina og hálfa ár sem ég hef verið hérna hefur enginn spurt við hvað ég vinn – og ef ég hef sagt einhverjum það hefur honum verið algjörlega sama. Nágrannar mínir halda líklega flestir að ég sé öryrki, sem er eðlilegt. Það væri líka mín „go-to“ ágiskun.“
Hollendingum finnst það vera mannréttindabrot að vera í meira en 60 prósent vinnu
Það má kannski segja að hollensku áhrifin séu strax farin að láta á sér kræla í nýja verkinu. Það heitir í það minnsta eftir hinu þekkta málverki hollenska málarans Vincents van Gogh, Kartöfluæturnar, sem sýnir niðurlenska kotbóndafjölskyldu að snæðingi í fálegum heimkynnum sínum.
„Ég fór örugglega tuttugu sinnum á van Gogh-safnið að skoða þetta málverk á meðan ég var að skrifa. Ég tengdi svo mikið við það hvernig hann reyndi að fanga venjulegt fólk í þessu verki. Hann lagði sig svo rosalega mikið fram við að gera þau sem venjulegust og láta þau gera sem venjulegasta hluti, að þau urðu óvart svo grótesk. Þau urðu of venjuleg. Þau eru svo venjuleg að þau borða ekkert nema kartöflur – sem er náttúrlega mjög óvenjulegt. Þegar titillinn kom hafði þetta þá þegar gerst hjá mér – þetta verk átti að vera um venjulegt fólk en svo lak það allt út fyrir,“ útskýrir Tyrfingur.
Í stað þess að skoða hollenska bændafjöldskyldu fjalla Kartöfluætur Tyrfings um venjulega fjölskyldu í Hjallahverfinu í Kópavogi. Lísa er hjúkrunarfræðingur sem hefur eytt stórum hluta síðustu áratuga í að hjúkra börnum á stríðshrjáðum svæðum í Austur-Evrópu og hlotið fálkaorðu að launum. Þegar hún flytur heim þarf hún hins vegar að takast á við rústir eigin fjölskyldulífs, dótturina sem hún hefur algjörlega vanrækt, lesbíska strætóbílstjórann Brúnu, og þrettán ára barnabarnið – sem gerir sér upp kynáttunarvanda til að komast undan heimanámi. Þá kemur fyrrverandi stjúpsonurinn, hinn myndarlegi en metnaðarlausi Mikael, sem Lísa er enn mjög óeðlilega hrifin af. Hann er mættur til að biðja (eða jafnvel kúga) hana að hjálpa sér að losna undan nauðgunarákæru af hálfu kærustu sinnar – sem virðist þó kannski helst vera að leggja fram kæruna til að þóknast lögfræðingnum föður sínum.
„Eitt af því sem mig langaði að skoða er hvernig fólk er svo oft bæði með eitrið og lækninguna. Þetta er maðurinn sem fær sér e-pillu en hugsar um leið að hann ætti frekar að vera á NA-fundi því hann er e-pillufíkill. Fólkið í Kartöfluætunum er allt svona, er með lausnina og vandamálið í fanginu á sama tíma. En það er svolítið merkilegt að upplýsingar um lausn á vandamáli hjálpa okkur hins vegar yfirleitt ekkert, heilinn getur ekki læknað það sem er veikt og fast í líkamanum,“ segir Tyrfingur.
„Þannig er fólk alltaf að fara til sálfræðings til að takast á við vandamál sín, en oft væri miklu betra að fara líka í særingu hjá kaþólskum presti, eða kannski fara í karate eða á leiklistarnámskeið. Ég held að fólk sem er kvíðið þyrfti oft helst að fá að leika Jakó í Óþelló í áhugaleikfélaginu í þorpinu sínu, leika einhvern sem svífst einskis, virkja þá hlið í sér og halda svo áfram með líf sitt. Fólkið í Kartöfluætunum er allt fólk sem veit að það þarf að breyta aðstæðum sínum, því þær eru fantasía. Svo skellur raunveruleikinn á þeim, þá fer spírallinn í gang og það gerir alveg sömu vitleysuna og áður.“
Fólk er alltaf að fara til sálfræðings til að takast á við vandamál sín, en oft væri miklu betra að fara líka í særingu hjá kaþólskum presti.
„Hegðunarmynstur fólks eru svo oft óheilbrigð af því að þau tilheyra fantasíunni. Maður fantasíserar um hver maður er og hvernig samband manns við annað fólk er, en svo mætir maður raunveruleikanum og bregst við með því að fara inn í eitthvert mynstur. Við erum oft að deyja úr fantasíu, sérstaklega við karlmenn. Ég á svo marga vini sem telja sig svo mikla snillinga að þeir enda á því að gera ekki neitt. Ef þeir ætla að skrifa leikrit þá eru þeir strax farnir að ímynda sér einhver Tony-verðlaun. Þarna er verið að misnota fantasíuna og hún verður að bælingartæki eða lélegu kvíðalyfi,“ segir Tyrfingur.
Annað sem hann segist hafa mikinn áhuga á, og sé að fást við í Kartöfluætunum, sé það sem hann kallar „leki“ í samskiptum. „Þetta eru persónur sem flæða, það lekur allt hjá þeim. Eins og til dæmis ef ég færi núna í miðju viðtali að reyna við þig – myndi leka yfir í þess konar samskipti – eða ef ég færi að stoppa blaðaviðtalið til þess að segja þér frá einhverjum persónulegum erfiðleikum í mínu lífi og væri að reyna að fá þig til að hjálpa mér. Persónurnar eru allar þarna, þær eru allar hriplekar. Svona leki er ættgengur og hann er smitandi. Ef ég lek svona og þú fyllist af mínum leka þá ferð þú að leka í samskiptum við kærustuna þína. Þetta breiðist út og verður hálfgert vistkerfi af sulli.“
Mér sýnist að í nánast öllum verkunum þínum hafir þú verið á vettvangi fjölskyldunnar og óheilbrigðra samskiptamynstra í fjölskyldum. Er það bara eitthvað sem hentar leikhúsmiðlinum eða hvað er svona áhugavert við fjölskylduna?
„Fjölskyldan er að einhverju leyti valdastofnun sem er að breytast og liðast í sundur. Mér líður rosalega vel í þannig „dekadens“. Fjölskyldan er eins og eitthvert gamalt gestaboð, einhvern veginn alveg búið. Eitt af því sem mér finnst líka áhugavert er að í fjölskyldum er oftast einn aðili sem er stöðugt að fórna sér. Fólk sem er stöðugt að fórna sér tæmist af orku og fer þá að taka bensín af næsta manni í staðinn. Þetta er mjög örugg leið til að verða einmana.“
Tyrfingur segir að þótt persónurnar í verkum hans séu yfirgengilegar og gróteskar þá sé það bara væmni að halda því fram að þetta sé eitthvað sérstaklega ljótt eða vont fólk.
„Fólk á bara erfitt með að viðurkenna að einhver geti bæði verið ljótur og góður, bæði asnalegur og eitthvað allt annað. Við erum bara að hitta fólk á vondum degi. Ég er sjálfur mjög gróteskur á vondum degi. En það er líka gott að það skapist þessi fjarlægð milli áhorfenda og persónanna. Þetta býr til falskt öryggi svo maður getur setið rólegur þangað til að BÚMM – það er búið að draga mann inn og maður fattar að maður getur séð sjálfan sig í verkinu. Þetta er ástæðan fyrir því að við elskum bíómyndir um mafíósa. Maður hugsar að af því að Tony Soprano sé að skjóta einhvern þá fari þetta ekki of nálægt manni, en það er bara blekking, fölsk fjarlægð.
Besta leiðin til að nálgast tiltekinn hlut í verki er að fjalla um eitthvað allt annað. Það sem þarf að lokka fram í áhorfandanum er litli krakkinn sem vill heyra sögu á meðan framheilinn er að vinna við að láta ekki draga sig inn í neitt – bara að passa að sofna ekki og hlæja ef eitthvað fyndið gerist. En þá þarf að nota aðrar leiðir, ýta á takka í fólki og rugla. Maður verður að gera þetta frekar snemma og þá verður viðkomandi strax pirraður. Þá þarf hann að hugsa hvort hann ætli að vera pirraður í 90 mínútur eða sjá í hvaða átt þetta þróast.“
Í nýja verkinu snertir þú á kómískan hátt á hlutum sem margir eru viðkvæmir fyrir, eins og nauðgun og barnamisnotkun. Er það þá til að ýta á takka og draga fólk fram á sætisbríkina?
„Það var reyndar ekki meðvitað. Það kom bara af sjálfu sér. Ég var sjálfur smá vonsvikinn: „Ohh, ætlar þetta að verða svona verk – aftur?“ En það varð bara að vera svona. Ég ætla samt ekki að gera neitt svona næst. Ég nenni ekki alltaf að vera í einhverjum sullukrók eins og Óli leikstjóri [Ólafur Egill Egilsson] kallaði þetta,“ segir Tyrfingur og útskýrir hvernig Hjallastefnuleikskólar nota hugtakið yfir þann eina stað í leikskólanum þar sem má drullumalla og skíta sig út. „Fólkið sem ég er að fjalla um er bara fast í sullukrók.“
Fólk á bara erfitt með að viðurkenna að einhver geti bæði verið ljótur og góður, bæði asnalegur og eitthvað allt annað.
Tyrfingur hefur áður lýst því hversu erfitt ferli það sé að skrifa og skila af sér leikriti, en hann segir þetta hafa gengið nokkuð vel fyrir sig í þetta skiptið þótt núna, þegar viðtalið er tekið, nokkrum dögum fyrir frumsýningu, sé hann á botninum og dottinn í sjálfsskaðandi hugsun.
„Þegar ég horfi á æfingar er það eina sem ég hugsa um, hvernig ég hefði getað gert þetta betur. Ég gef eiginlega ekki neinar nótur til leikaranna, því þær væru allar: „Köttum bara seinni hlutann! Hættum bara þarna!“ Það kviknar á smá sjálfsskaða hjá mér. Sem betur fer fór þetta leikrit svo fljótt í æfingu eftir að handritið var tilbúið, þannig að ég þurfti ekki að burðast með þetta helvíti einn. Það gerðist því frekar snemma að leikararnir tóku bara yfir persónurnar. Sigrún Edda á Lísu núna, Atli Rafn á Mikael og svo framvegis. Þau eru svo góðir leikarar að ég næ að sætta sjálfan mig við að áhorfendur fái þó að minnsta kosti að sjá einhvern leika vel. Þannig að þótt ég sé strangt til tekið alveg á botninum er ég samt meðvitaður um þetta.“
Er ekkert erfitt fyrir skaparann að missa völdin á verkinu, ertu ekki eigingjarn á þessar persónur?
„Nei, ég er svo hallur undir orgíur. Mér finnst að allir ættu að vera í orgíum. Það er líklega vegna þess að ég er lauslátur að upplagi, sem mér finnst eðlilegt og gott að þau taki við þeim. Að hluta til er þetta líka að ég vil ekki taka ábyrgð á neinu. Nú bera þau og Óli bara ábyrgð á sýningunni og ég fæ að leika mér í sullukrók.“
Tyrfingur er yngsta leikskáldið sem hefur skrifað verk fyrir stóru leikhúsin undanfarin ár, en hann segist ekki kvíða framtíð leikhússins eða telja það vera að missa slagkraftinn. Í Borgarleikhúsinu sé til að mynda mikill áhugi á nýjum röddum og ungir leikarar fái tækifæri hjá atvinnuleikhúsunum. Þá sé gróska í menntaskólunum þar sem æ fleiri skólar bjóði upp á leiklistarkúrsa. Hann nefnir einnig ásókn í Listaháskólann og það starf sem þar fer fram, meðal annars á sviðshöfundabrautinni.
Hann tekur undir með blaðamanni sem stingur upp á að eflaust megi greina áhrif sviðshöfundabrautarinnar á fleiri sviðum en í leikhúsinu enda séu nemendur þeirrar brautar áberandi annars staðar í listalífinu, til að mynda í tónlistinni þar sem meðlimir Sturla Atlas og Reykjavíkurdætra hafa meðal annars komið inn með mjög sterka meðvitund um sviðsetningu inn í tónlistarlífið.
Tyrfingur segir enn fremur að úr leikhúsinu og leiktextum skapist meðvitund um að maður geti verið margt í einu, karl og kona, kynvera og siðferðisvera, og það sé umfram allt það sem þurfi í samfélagi dagsins í dag.
„Þetta er svo gott móteitur á móti skömminni. Ungir strákar á Íslandi í dag þurfa til dæmis ekki að heyra einu sinni enn hvað það sé stutt í að þeir verði handteknir fyrir að horfa á klám og að þetta eða hitt kynferðislegt sé bannað eða óeðlilegt. Svona tal eins og hefur verið um kynferðismál ratar alltaf á vitlausa staði. Ef ég er knallsiðblindur pedófíll þá segi ég bara að einhver sé spes og „sexy diamond“ og er skítsama um umræðuna sem er tekin. En þegar þú ert ungur og móttækilegur og ert að fatta að þér finnst kannski pínu gaman að lemja einhvern eða langar jafnvel að pissa á einhvern eða eitthvað álíka þá fer svona perratal beint í iðrin og líffærin, það verður til skömm og kannski skrímsli. Það er það alvarlegasta. Við ráðum því ekkert hvert umræðan ratar og hún virðist aldrei rata á réttu staðina.“
Hann bætir þó við að lokum að íslensk karlamenning sé sífellt að verða opnari, mýkri og fallegri.
„Frá því að ég var svona 17 ára finnst mér íslensk karlamenning hafa opnast mikið fyrir sam- og tvíkynhneigð og er að opnast fyrir trans-strákum að einhverju leyti. Ég sé til dæmis að margar lesbíuvinkonur mínar eru að styrkjast í samböndum sínum við stráka, margir vinir mínir sem voru bara eins og Soffía frænka á háa séinu hafa slaknað og eru kannski í vinahópum með gagnkynhneigðum strákum. Það er að verða til ákveðin mildi þarna. Og svo, sem er merkilegast af öllu, hvað það er orðinn stór partur af karlmennsku að vera góður pabbi og að kunna að mæta tilfinningum. það er fjöldi stráka í kringum mann með jafnt eða fullt forræði yfir börnunum sínum. Maður sér einhverja sterabolta sem hafa verið í meðferð að flétta hár. Mér þykir rosalega vænt um þetta. Þótt það séu auðvitað alltaf einhver ömurleg ódó þá er að verða til blíða og opið hugarfar í karlmennskunni. Íslensk karlmennska er falleg, mild og mjúk.“
Íslensk karlmennska er falleg, mild og mjúk.
