Jarðsprengjur og símalínur í garðinum – Vilja styttuna af Skúla burt
Árið 1966 stóðu til miklar framkvæmdir í miðborg og austurbæ Reykjavíkur. Þétta átti byggð í miðborginni og reisa háhýsi en lægri og eldri hús áttu að víkja. Hluti af deiliskipulaginu var að byggja við Landsímahúsið til suðurs að Kirkjustræti. En þá var óhjákvæmilegt að byggja inn í hinn forna Víkurgarð sem kallast nú í daglegu tali Fógetagarður. Sá garður er nú aftur kominn í deigluna vegna fyrirhugaðrar hótelbyggingar á reitnum.
Víkurgarður var grafreitur Reykvíkinga í 800–900 ár, við Víkurkirkju á horni Aðalstrætis og Kirkjustrætis. Hólavallagarðurinn við Suðurgötu tók að mestu leyti við árið 1838 en heimildir geta þess að ein manneskja hafi verið jörðuð við Víkurgarðinn árið 1882.
Ári seinna, 1883, fékk Hans J.G. Schierbeck landlæknir garðinn að leigu eftir að hann lét reisa timburhús við Aðalstræti 11. Skilyrði fylgdu þó leigunni og Schierbeck mátti ekki raska garðinum á neinn hátt. Hann mátti einungis rækta þar tré og blóm en ekki matjurtir. Eftir allmörg ár var fallist á að garðurinn væri erfðafestuland hússins.
Póstur og Sími eignaðist Aðalstræti 11 árið 1940 og forsvarsmennirnir töldu stofnunina þá eiga garðinn og mega ráðstafa honum að vild. Borgaryfirvöld töldu þó að sömu skilyrði og Schierbeck gekk að hlytu að eiga enn við.
Helgi Þorláksson, sagnfræðingur og prófessor emiritus, sem barist hefur fyrir verndun Víkurgarðs segir að mikil togstreita hafi staðið um garðinn á milli Reykjavíkurborgar og Pósts og síma. Haustið 1966 gerðu borgin og Póstur og sími samkomulag um að garðurinn yrði í umsjá borgarsjóðs . Þá varð niðurstaðan að viðbygging risi við Landsímahúsið, og var það mun minni bygging en Póstur og sími hafði farið fram á.
Ári áður en borgin fékk garðinn afhentan hóf Kristján Eldjárn, þjóðminjavörður og síðar forseti, rannsóknir á garðinum og hversu langt í austur hann náði. Komst hann að því að jarðneskar leifar lágu undir því svæði þar sem fyrirhuguð viðbygging Landsímahússins átti að rísa.
Kristján var þá í Skipulagsnefnd kirkjugarða ásamt Sigurbirni Einarssyni biskupi, Herði Bjarnasyni, húsameistara ríkisins, og tveimur öðrum. Nefndin setti sig upp á móti viðbyggingu Landsímahússins á þeim grunni að hún myndi raska Víkurgarðinum og þeim beinum sem þar undir liggja. Forsvarsmenn Pósts og Síma beittu hins vegar skærum til að reyna að fá sínu framgengt. Þeir grófu í garðinum og settu þar undir símalínur og kapla. Loks var sest að samningaborðinu til þess að fá lausn sem allir gátu sætt sig við.
Helgi segir: „Þetta endaði undir lok ársins 1966 með því að Pósti og síma var leyft að reisa mun minni byggingu, það er viðbyggingin eins og hún er núna, og raskið varð miklu minna en upphaflega leit út fyrir“.
Skilyrðin sem skipulagsnefndin setti fyrir viðbyggingunni voru þau að hún næði ekki jafn langt suður og samþykkt hafði verið í deiliskipulaginu, að það yrði grafið mjög takmarkað fyrir sökkli byggingarinnar og ekki leyft að grafa fyrir kjallara.
Kristján Eldjárn og Þjóðminjasafnið höfðu vökult auga með framkvæmdinni og tryggt var að tiltölulega lítið horn af garðinum færi undir bygginguna. Fornleifafræðingar sáu um að fjarlægja minjarnar þegar grafið var fyrir sökklinum. Í ljós komu 5-6 beinagrindur. „Undir viðbyggingunni eiga að vera grafir, það var ekki leyft að grafa þar fyrir kjallara“.
Samkvæmt núverandi deiliskipulagi svæðisins á að reisa hótel á Landsímareitnum þar sem stærri viðbygging Pósts og Síma átti að rísa fyrir hálfri öld. Frestur til að skila inn athugasemdum rennur út 15. september og ef framkvæmdin verður ekki stöðvuð eru áætluð verklok vorið 2018.
Félagið Lindarvatn, sem er í eigu Iceland Air, sótti um leyfi til Minjastofnunar um að grafa beinin upp. Það leyfi var veitt og Vala Garðarsdóttir fornleifafræðingur sá um uppgröftinn. Vala segir alla hafa gert sér grein fyrir því að þetta væri viðkvæmt mál. Hún segir: „Í upphafi var það gert algerlega skýrt, því að allir vissu við hverju mátti búast, að ef það yrði tilefni til að hætta eða minnka svæðið þá væri það ákvörðun Minjastofnunar.“
„Í minni heimildarvinnu sá ég hvað var búið að fara illa með garðinn í gegnum tíðina“
Vala telur eina af meginástæðunum fyrir leyfisveitingunni vera slæmt ástand garðsins. „Í minni heimildarvinnu sá ég hvað var búið að fara illa með garðinn í gegnum tíðina.“ Grafir voru fjarlægðar þegar styttunni af Skúla fógeta var komið fyrir, þarna voru settar jarðsprengjur og mikið rask þegar hús Schierbecks var reist.
Reglurnar eru skýrar þegar kemur að uppgreftri jarðneskra minja. Eftir 70 ár má færa þær um set og ef það er gert eru beinin færð Þjóðminjasafninu. Vala segir að þetta sé ekkert einstakt mál. „Á sama tíma er verið að setja upp stórskipahöfn á Dysnesi í Eyjafirði þar sem er verið að fjarlægja kuml frá 9. öld og það er enginn sem reisir rönd við því. Ég sem fornleifafræðingur á erfitt með að skilja af hverju þeir sem gagnrýna núna vilja ekki hafa jafnræði með okkar menningararfi.“ Víða um land hafi jarðneskar minjar verið fjarlægðar. Þar á meðal á Bakka þar sem heilt bæjarstæði var fjarlægt til að koma fyrir kísilverksmiðju.
Sóknarnefnd Dómkirkjunnar hefur mótmælt fyrirhugaðri byggingu hótels á Landsímareitnum og Marínó Þorsteinsson, formaður nefndarinnar, hefur staðfest að málsókn komi til greina ef ekki verður orðið við beiðninni. Grundvöllur mótmælanna er sá að Dómkirkjan sé arftaki hinnar gömlu Víkurkirkju og garðurinn tilheyri því Dómkirkjunni.
Ein af þeim kröfum sem sóknarnefndin gerir er að styttan af Skúla Magnússyni fógeta, sem stendur nærri miðjum garðinum verði færð. Helgi tekur undir þessa kröfu. „Það voru mistök að setja niður styttuna þarna því að hún lenti ofan í gömlu kirkjunni. Þetta var athugunarleysi“.
Styttan var reist árið 1954 og hefur garðurinn síðan verið nefndur Fógetagarður en ekki Víkurgarður. Reykjavíkurborg hefur gengist við þessum mistökum og árið 1992 var það samþykkt í borgarráði að færa styttuna um set. Það hefur hins vegar ekki enn þá verið gert.
„Fólk heldur að þessi garður tengist Skúla og veit ekki að þetta var kirkjugarður. Með því að færa Skúla á Ingólfstorg og breyta nafninu í Víkurgarður í stað Fógetagarður myndi fólk átta sig betur á þessu“. Það eru þó ýmislegt í garðinum sem minnir á að þetta var kirkjugarður. Bæði eru það minningarmörk frá því um 1830 og minnismerki eftir Pál á Húsafelli sem var sett þarna árið 2000 í tilefni af 1000 ára afmæli kristnitökunnar.
Sem dæmi nefnir Helgi Kvosarskipulagið frá 1986. Þá hugsuðu engir embættismenn eða nefndir út í það að þarna hefði verið kirkjugarður. „Aðeins 20 árum eftir þessa miklu atburði árið 1966.“
