Þáverandi þjóðhöfðingi Perú framdi mannréttindabrot á valdatíð sinni
Hin 53 ára gamla Victoria er ein þeirra fjölmörgu kvenna sem gekkst undir ófrjósemisaðgerð að henni forspurðri í kjölfar keisaraskurðar árið 1996. „Ég vildi eignast fleiri börn, en var svipt þeim rétti án þess að nokkrum dytti í hug að bera málið undir mig – þetta hefði átt að vera mín ákvörðun, ekki þeirra.“
Því fer fjarri að Victoria sé eina konan sem hlaut þessi örlög eins og breska ríkisútvarpið, BBC, fjallaði um á dögunum.
Victoria Vigo, þá tveggja barna móðir, gekk með sitt þriðja barn í apríl 1996. Hún bjó í borginni Piura á norðvesturströnd Perú. „Ég var komin 32 vikur á leið og allt lék í lyndi, síðan fór ég í reglubundna skoðun til heimilislæknisins,“ segir Victoria. Hún bætir við að læknirinn hafi sent hana upp á spítala, en á þeim tímapunkti gekk enn allt vel. Eitthvað varð þó til þess að læknar sögðu henni eftir að hafa skoðað hana að hún þyrfti að gangast undir neyðarkeisaraskurð, nokkrum vikum fyrir settan fæðingardag barnsins.
Eftir aðgerðina kom í ljós að barnið átti við öndunarörðugleika að stríða. Lungu þess voru ekki nægilega þroskuð sem varð til þess að það lést skömmu eftir fæðingu. „Einn læknanna kom til mín og sagði til hughreystingar: „Ekki vera sár, þú ert enn þá ung og getur reynt aftur.“ En þá greip annar læknir fram í fyrir hinum og sagði: „Nei, hún getur aldrei orðið ófrísk aftur, við erum búnir að framkvæma á henni ófrjósemisaðgerð.“
Á tíunda áratugi síðustu aldar sat forsetinn Alberto Fujimori á valdastóli. Árið 1996 kynnti hann sérstaka stefnu, sem nefnd var getnaðarvörn með sjálfviljugri skurðaðgerð (e. Voluntary Surgical Contraception), sem mun hafa verið tilraun perúska ríkisins til að draga úr fátækt. Hátt í 300.000 manns urðu fyrir barðinu á þessum aðgerðum ríkisins á árunum 1996–2000. Fórnarlömbin voru að stærstum hluta konur, en aðgerðirnar komu jafnframt niður á 22.000 karlmönnum.
Fólk af báðum kynjum, flest fátækt, gekkst undir ófrjósemisaðgerðir. Nær allir voru innfæddir íbúar ættbálka á afskekktum slóðum, meðal annars hátt uppi í Andesfjöllum. Flestir töluðu aðeins quechua-tungumálið og voru ekki talandi á spænska tungu.
Þetta notfærði ríkisstjórnin sér. Rúmlega 272.000 þúsund konur og 22.000 karlmenn gengust undir þessa ófrjósemisaðgerð, bróðurpartur þeirra var látinn undirrita samning á spænsku, sem var þeim að öllu leyti óskiljanlegur.
Quipu-verkefnið leggur sig fram við að styðja fórnarlömb þessara aðgerða. Vefur verkefnisins safnar saman reynslusögum sem þolendur geta deilt í gegnum fría símalínu. Sögurnar eru síðan þýddar yfir á spænsku, quechua og ensku. Hlustendur um heim allan geta síðan hlýtt á sögurnar á netinu og vottað fólkinu samúð sína.
Að því er fram kemur á vef Quipu hafa 150 manns þegar sent inn sína sögu, en markmið verkefnisins er að varpa ljósi á þau mannréttindabrot sem fólkið mátti þola og hvetja það til að koma fram á sjónarsviðið og fá réttlætinu fullnægt.
Til forna notuðust menningarsamfélög í Suður-Ameríku við sérstök, litrík bönd sem á voru hnýttir litlir hnútar sem táknuðu mismunandi hluti eftir staðsetningu sinni. Kerfið var meðal annars notað af Inkum til að skjalfesta upplýsingar um verslun, hernað og bókhald.
Nafngift Quipu-verkefnisins vísar til þess gagnanets sem verið er að skapa til að styðja þolendur ófrjósemisaðgerðanna og sjá til þess að saga þeirra gleymist ekki.
Alberto Fujimori var dæmdur í 25 ára fangelsi fyrir bæði fjárdrátt og brot á mannréttindalögum, sem hann framdi á 10 ára valdatíma sínum. Hann var sviptur völdum árið 2000 og fangelsaður skömmu síðar og afplánar enn dóm.
Yfirskin getnaðarvarnastefnunnar var að gefa fólki kost á miklu úrvali getnaðarvarna, sem það gæti valið úr, hygði það á ófrjósemisaðgerð.
Stjórnandi Quipu-verkefnisins, Rosemarie Lerner, tjáir sig um málið: „Sannleikurinn er sá að í stað þess að kynna fjölbreyttar getnaðarvarnir, var heilbrigðisstarfsmönnum úthlutað kvóta af aðgerðum sem þeim bar skylda til að framkvæma.“
Barátta Victoriu fyrir réttlæti hófst árið 1997, einu ári eftir andlát hennar þriðja barns. Hún stóð sex ár í stórræðum uns hún vann loks málið 2003 og fékk greiddar skaðabætur. „Þetta snerti ekki aðeins minn rétt, ég komst fljótt að því að þetta væri hluti af ríkisstjórnarstefnu og að ég væri ekki eini þolandinn,“ segir Victoria.
Hún er sú eina, af þessum tæplega 300.000 einstaklingum, sem tekist hefur að fá greiddar bætur. Þær námu 2.000 pundum á sínum tíma – en það jafngildir tæpum 600 þúsund krónum í dag með tilliti til verðbólgu.
Sægur af fólki er enn þann dag í dag að reyna að sækja málið fyrir dómstólum, tæpum tveimur áratugum eftir að Alberto Fujimori var steypt af stóli og hann settur á bak við lás og slá.
„Flestar sögurnar eru af svipuðum meiði, hvernig ófrjósemisherferðin hófst, hvernig heilbrigðisstarfsfólk sótti konur heim, „bjóðandi“ aðgerðir til að uppfylla kvótann sinn, síðan hvernig aðstæðurnar voru í aðgerðinni og hve hörmulegar þær voru – sumar konurnar voru meira að segja gerðar ófrjóar á meðgöngu,“ segir Rosemarie Lerner.
Í gagnabanka Quipu eru sögur af fátækum konum sem neyddar voru í aðgerð í skiptum fyrir mat eða lyf. Fram kemur á vef BBC að margar aðgerðanna hafi klúðrast og orsakað örorku hjá konunum. Oft var ekki einu sinni stuðst við deyfingarlyf við framkvæmd aðgerðanna.
Ófrjótt fólkið er skilið eftir, óvinnufært og niðurbrotið. Það getur ekki sinnt hlutverki sínu sem mæður eða feður – og sjálfsmynd margra er brotin af þeim sökum. Til allrar hamingju heyra slík brot í Perú fortíðinni til, en tjón þessa saklausa fólks verður samt ekki tekið til baka.
