Höfundur: Bryndís Schram.

–

Þegar ég var í denn að byrja að uppgötva heiminn í París, man ég , hvað ég var heilluð af hugmyndinni um leikhús alþýðunnar – Théatre Nationale Populaire. Hugmyndin um slíkt leikhús hafði kviknað á árunum eftir fyrri heimsstyrjöldina og Evrópa í rúst. Háir sem lágir, fátækir sem ríkir, skyldu eiga þess kost að sækja sér menntun og afþreyingu í leikhúsið fyrir hóflegt verð – og var þá tekið mið af verði gass og rafmagns, að sagt er – sem eru líka lífsnauðsynjar. Á sjöunda áratugnum stóð Théatre Nationale Populaire á hátindi frægðar sinnar, naut mikilla vinsælda, einkum meðal alþýðunnar og fátækra stúdenta, sem áttu þess kost að sækja leikhús fyrir andvirði eins kaffibolla. Þarna sá ég verk eftir Moliére, Ibsen og Brecht í fyrsta sinn. Ógleymanlegar stundir – lærdómsríkar og upplyftandi. Théatre Nationale Populaire er að vísu ekki til lengur í upprunalegri mynd. Nýfrjálshyggjan ræður þar för sem víðar. Arðurinn skilar sér til hluthafa í lok hvers árs.

Þetta rifjaðist upp fyrir mér, þegar ég leit augum aðgangseyri að Skúmaskoti, nýjasta verki Sölku Guðmundsdóttur, sem er ætlað börnum átta ára og eldri og var frumsýnt um seinustu helgi. Miðinn slagar upp í fimm þúsund kallinn – og mig sundlaði. Foreldrar og tvö börn, tuttugu þúsund krónur! Þetta háa verð er beinlínis ávísun á stéttaskiptinguna umtöluðu, misskiptingu milli ríkra og fátækra. Milli þeirra sem hafa ekki efni á að kaupa sér miða og hinna, sem gera það án þess að spyrja um verð. Leikhúsin eru að hugsa til framtíðar, gott og vel. Börn sem venjast á það að fara í leikhús frá unga aldri, ánetjast leiklistinni og eru fastagestir framtíðarinnar – tekjulind leikhúsanna. En leikhúsin þurfa að gera meira. Þau þurfa líka að hugsa um þau, sem minna mega sín, þarfnast leiðsagnar, menntunar, hjálpar. Eru varnarlaus í þessu stríði um krónur og aura og þegar komin út í afkima þjóðfélagsins. Þau eiga sér líka framtíð, sem þarf að huga að. Er ekki kominn tími til að endurvekja hugsjónina um leikhús alþýðunnar? Börnum er skylt að sækja skóla, og þess er ekki krafist, að þau borgi aðgöngumiðann – að minnsta kosti ekki framan af. Leikhúsið þjónar hliðstæðu hlutverki. Það opnar okkur sýn á okkur sjálf og samfélagið og víkkar sjóndeildarhringinn. Það má ekki verða lokaður forréttindaklúbbur. Er það ekki verðugt samfélagsverkefni að opna dyr leikhússins fyrir barnafjölskyldum, rétt eins og dyr skólanna?

Æsispennandi atburðir

Alla vega – ég er mikill aðdáandi Sölku Guðmundsdóttur og er búin að hlakka lengi til að sjá annað verk eftir hana. Hið fyrra var Súldarsker, sem ég tel meðal allra bestu verka, sem ég hef séð í íslensku leikhúsi. Tvær aðkomustúlkur í litlu þorpi fyrir vestan og gera allt vitlaust – í orðins fyllstu merkingu. Alger snilld!

Nema hvað, sýningin í Borgarleikhúsinu hefst með skemmtilegri innkomu Halldórs Gylfasonar, kaupmanns í Skeifunni, sem án fyrirhafnar slær á létta strengi og kemur okkur öllum í gott skap – er reyndar mjög léttur í hreyfingum líka – svo að eftir er tekið. Sýningin lofar góðu, og augljóst að Salka er í essinu sínu. Við erum öll strax farin að hlæja, jafnvel þótt við séum sum ekki einu sinni orðin átta ára og höfum aldrei farið í leikhús áður.

Skömmu seinna birtast tvær systur,sem eru hvor annarri skrýtnari og mælskari. Það eru þær Þórunn Arna Kristjánsdóttir og Vala Kristín Eiríksdóttir, sem eiga eftir að koma okkur á óvart aftur og aftur með orðgnótt, fimi, leikbrellum og sannfærandi leik. Þær eru svona dæmigerðir unglingar, sem hanga yfir appinu og lifa í ímyndaðri veröld. Vildu helst vera lausar við afdankaða foreldra, sem eru alltaf að rífast og leyfa þeim ekki einu sinni að stunda partý um nætur. Partý, partý, þær hugsa ekki um annað. Og þeim verður að ósk sinni. En partýstaðurinn er í undirheimunum, og þá flækjast málin óhjákvæmilega.

Undirheimarnir eru í afkimum holræsa borgarinnar – líklega í nágrenni við Skeifuna. Þar gerast æsispennandi atburðir, sem maður þarf að leggja sig allan fram um að fylgjast með – ég tala nú ekki um, ef maður er bara átta ára og í fyrsta skipti í leikhúsi. Halldór, í gervi kaupmannsins, dettur um tíma út úr sögunni (sem er ósanngjarnt, því að hann er svo skemmtilegur og fyndinn), en í staðinn er kominn sami Halldór í gervi húsvarðar holræsanna. Gersamlega óþekkjanlegur, auk þess sem hann segir ekki orð. En léttar hreyfingar koma upp um hann.

Fyrirferðarmikil umgerð

Svo er þarna sú sem öllu ræður í holræsunum, Maríanna Klara Lúthersdóttir. Hún er svo skörugleg að maður bara beygir sig í duftið. Mér til mikillar gleði sá ég, að þarna er komin ein af mínum uppáhaldsleikkonum – sú sem sló í gegn um árið í Súldarskeri. Og ekki hefur krafturinn dvínað – ég sæi hana alveg fyrir mér í hlutverki lafði Macbeth. Hún mundi rúlla henni upp með glæsibrag. Um tíma eru systurnar í lífsháska. Þeim tekst þó að lokum að ryðja sér braut út úr holræsunum og komast aftur til manna. Og bjarga lífi húsvarðarins, sem er reyndar tvíburabróðir kaupmannsins í Skeifunni, sem þess vegna datt um tíma út úr sögunni. Já, Halldór er sem sagt í tveimur hlutverkum og fer létt með það.

Það mætti næstum halda, að sýningarstjórinn, ásamt leikmyndasmiði, ljósameistara og tónlistarfólki, hafi fengið frjálsar hendur og flippað út. Á einhvern óskiljanlegan hátt tekst þeim í þessu litla rými að tengja saman tvo heima, ofanjarðar og neðan, eins og ekkert sé eðlilegra. Og holræsin eru svo óttavekjandi, að ungir áhorfendur varpa öndinni heyranlega, þegar systurnar tvær með húsvörðinn og nýju vinkonu sína í eftirdragi snúa til mannheima – aftur komin til kaupmannsins í búðinni, þar sem bara fást lífrænt ræktaðar baunir.

En hvað er þá að segja um þetta leikhúsverk, ætlað börnum eldri en átta ára? Salka hefur frjóa hugsun og kann vel til verka. Samtölin eru leikandi létt, og henni lætur vel að túlka hugsun barna og unglinga. Það hefur hún fyrir löngu sýnt og sannað. En einhvern veginn er eins og umgerðin að verkinu sé of fyrirferðarmikil. Tæknibrellurnar draga athyglina frá textanum – boðskapnum. Hann týnist í öllum hamaganginum. Það hefði verið til bóta að stytta verkið, þétta það, gera það einfaldara og auðskiljanlegra – og leyfa Sölku að hafa orðið.