Walden eftir Henry David Thoreau er komin út í íslenskri þýðingu – Tímalaus gagnrýni á efnishyggju og ástaróður til náttúrunna
Núvitund og mínímalískur lífsstíll, tengsl við náttúruna og sjálfbært líf. Áhersla á slíkar lífsstílsbreytingar hefur á undanförnum árum orðið sífellt algengari sem viðbragð við hinum hraða og ágenga nútíma, óstöðvandi upplýsingaflæði og óslökkvandi neysluhyggju sem er að hafa ógnvænleg áhrif á lífríki jarðarinnar.
Tískuhugtök 21. aldarinnar gætu að vissu leyti átt við 19. aldar rithöfundinn Henry David Thoreau sem byggði sér lítinn og fábrotinn kofa við bakka Walden-vatns í Nýja-Englandi sumarið 1845 og bjó þar einsamall í tvö ár, tvo mánuði og tvo daga. Þar strípaði hann allan óþarfa burt úr lífi sínu og velti fyrir sér eðli og tilgangi tilverunnar, fylgdist með dýrum og náttúrufyrirbrigðum og bar þau saman við eigin stöðu og tengsl við alheiminn. Upplifanir sínar, athuganir og vangaveltur skráði hann niður og gaf út í bók sem hann nefndi eftir vatninu sem hann bjó við.
Walden – eða lífið í skóginum hefur fest í sessi sem eitt höfuðrit bandarískra bókmennta á 19. öld og hefur haft gríðarleg áhrif á margar kynslóðir lesenda, enda hefur erindi hennar alls ekki minnkað frá því að hún kom fyrst út. Íslensk þýðing hefur nú í fyrsta skipti litið dagsins ljós á tveggja alda fæðingarafmæli höfundarins. Elísabet Gunnarsdóttir og Hildur Hákonardóttir standa að þýðingunni en báðar hafa þær verið aðdáendur höfundarins um áratugaskeið.
Blaðamaður DV spjallaði við Hildi og Elísabetu – hvora í sínu lagi þó – og fræddist um hið einfalda líf, Walden og hugmyndir náttúruspekingsins Thoreau.
Fæddur: 12. júlí 1817 í Concorde í Massachusetts.
Foreldrar: John Thoreau blýantagerðarmaður og Cynthia Dunbar
Starfaði sem barnaskólakennari, vann ýmis störf fyrir Ralph Waldo Emerson og starfaði síðar hjá fjölskyldufyrirtækinu sem framleiddi blýanta.
Helstu verk: Borgaraleg óhlýðni (1849), Vika á Concord- og Merrimack ánum (1849), og Walden – eða lífið í skóginum (1854).
Sakaskrá: Handtekinn og fangelsaður í eina nótt í júlí 1846 vegna vangoldins kosningaskatts – en skattinn neitaði Thoreau að greiða vegna þrælahalds sem ríkið lét viðgangast og landvinningastríð þess í Mexíkó.
Látinn: 6. maí 1862 úr bronkítis, 44 ára gamall.
Áhrif: Skrif hans hafa haft gríðarleg áhrif á rithöfunda, náttúruverndarsinna og mannréttindabaráttufólk á borð við Ghandi og Martin Luther King.
David Henry Thoreau, eins og hann var skírður, fæddist árið 1817 í smábænum Concorde í Massachusetts-ríki, sonur blýantagerðarmanns, sá þriðji í röð fjögurra systkina.
„Hann var kominn af bjargálna fólki í Concorde,“ útskýrir Elísabet. „Foreldrarnir voru ekki efnaðri en svo að elsti bróðirinn fékk ekki að fara í framhaldsskóla. Á 19. öldinni var Nýja-England hins vegar að vinna sig upp á menningarsviðinu og það var meðal annars verið að efla Harvard-skóla, en þaðan útskrifaðist Henry. Á þessum tíma var Harvard hálfgerður embættismannaskóli – eins og Háskóli Íslands var til að byrja með. Menn sem útskrifuðust úr honum áttu því nokkuð greiða leið inn í opinber störf. Hann sneri hins vegar af þessari braut og gegndi aldrei neinu slíku starfi,“ segir Elísabet.
Henry, eins og hann var farinn að kalla sig, starfaði um tíma sem barnaskólakennari og rak sinn eigin skóla – lenti reyndar í deilum vegna þess að hann vildi ekki beita nemendur líkamlegum refsingum eins og ætlast var til af ábyrgum kennurum. Hann kenndi og tók að sér ýmis önnur störf fyrir fjölskyldu vinar síns og lærimeistara, Ralph Waldo Emerson, fyrrum prests sem hafði skilið við kirkjuna vegna trúardeilna en vakið athygli fyrir hugsun sína og ritverk. Í kringum Emerson hafði safnast nokkur hópur lista- og menntafólks sem var kallað Hugsæishyggjumenn – „Transcendentalists“. Þetta voru rómantískir hugsuðir sem lögðu áherslu á gildi einstaklingsins og getu hans til að hugsa sjálfstætt. Þeir voru sannfærðir um að guðdóminn væri að finna í sjálfri náttúrunni, hugmyndir sem þeir fundu meðal annars í austrænni speki sem var að birtast í fyrsta skipti í enskum þýðingum um þetta leyti.
„Á þessum tíma voru völd kirkjunnar í Nýja-Englandi ennþá mjög sterk. Mikið af átökum sem eiga sér stað á þessum tíma tengjast á einhvern hátt inn í trúarbrögðin. Þarna voru til dæmis að eiga sér átök milli trinitara [sem trúa á heilaga þrenningu] og únitara [sem trúa á einingu guðdómsins]. Emerson var upphaflega únitara-prestur en hann gekk svo langt að hann taldi sig ekki lengur geta starfað sem prestur og gekk úr kirkjunni. Þetta er svipað því sem Matthías Jochumsson lendir í eftir að hann kynnist únitörum í Kanada, hann virðist hafa tekið þær hugmyndir upp en snúið frá þeim til að fá embætti hérna heima. Thoreau var hins vegar ekki kirkjunnnar maður. Í Walden talar hann til að mynda um „biblíur“ og notar enska orðið „myths“ um biblíusögur. Hann setur því öll trúarbrögð undir einn hatt. Hann gerði það af stráksskap að hann mætti oft nágrönnum sínum þegar þeir voru að koma úr sunnudagsmessu, var þá sjálfur að koma utan úr skóginum. Þetta þótti ekki par gott,“ segir Elísabet.
Vegna áherslu sinnar á gildi hverrar manneskju voru Transcendentalistarnir andsnúnir þrælahaldi á svörtu fólki sem var enn stundað í Bandaríkjunum á þessum tíma. Thoreau tók meðal annars þátt í að hýsa og hjálpa strokuþrælum að komast yfir landamærin til Kanada. Hann neitaði einnig að borga skatt sinn til Bandaríkjastjórnar til að mótmæla landvinningastríði og því að þrælahald skyldi látið viðgangast – en hugmyndir sínar um skyldu borgara til að óhlýðnast lögum óréttláts ríkisvalds skráði hann í ritgerðinni „Borgaraleg óhlýðni“ sem átti eftir að hafa mikil áhrif á mótmælahreyfingar 20. aldarinnar, meðal annars Mahatma Ghandi og Martin Luther King.
Þegar Thoreau var 28 ára ákvað hann að fá lánaða exi, reisa sér hús á bakka Walden-vatns, sem var á landi í eigu Emerson rétt fyrir utan Concorde, og setjast þar að. Í einni þekktustu setningu bókarinnar útskýrir hann tilganginn: „Ég flutti út í skóg vegna þess að mig langaði að lifa af ráðnum hug, til að standa aðeins andspænis grundvallarstaðreyndum lífsins og til að sjá hvort ég gæti ekki lært það sem lífið hefði að kenna mér og komast ekki að því á dauðastundinni að ég hefði aldrei lifað.“
Elísabet segir þó að eflaust hafi fleira drifið hann út í þessa tilraun „Að einhverju leyti má segja að það hafi verið efnahagslegar ástæður. Hann var vissulega ekkert á vonarvöl og gat vel verið heima hjá móður sinni, en að einhverju leyti vildi hann bara komast burt og búa sjálfur. Þetta segir hann þó aldrei. Fyrst og fremst held ég að hann hafi viljað reyna að lifa samkvæmt hugmyndum sínum, þær áttu ekki bara að vera í orði heldur einnig á borði. En svo vildi hann líka fá meira næði til að reyna fyrir sér af alvöru sem rithöfundur. Ég held að þetta komi allt saman.“
Þess misskilnings hefur stundum gætt að Thoreau hafi búið í mikilli einangrun í óbyggðum, en það rétta er að hann bjó í göngufjarlægð frá Concorde og heimsótti bæinn nær daglega. Hildur segir þetta þó ekki draga úr gildi tilraunarinnar: „Honum hefur verið legið á hálsi fyrir að hafa skroppið í mat heim til mömmu sinnar. En hann var ekki í einhvers konar þolprófi og var ekki að reyna að sýna fram á að það væri hægt að lifa á vinnu handar sinnar, eða annað slíkt. Hann var fyrst og fremst að leita að tilgangi lífsins,“ útskýrir hún.
Það gerir heldur ekki lítið úr þeim erfiðleikum sem Thoreau þurfti að takast á við. Hann hefði aldrei getað tekist á við náttúruna og komið sér vel fyrir nema af því að hann hafði reynslu úr verklegri vinnu og staðgóða þekkingu á umhverfinu.
„Skógurinn og náttúran var þessu fólki ekki eins framandi og til dæmis menntamönnum í stórborgum nútímans,“ segir Elísabet. „Það eru margir sem hafa reynt að feta í fótspor Thoreau og flutt út í skóg, en sumir þeirra hafa bara orðið úti því þeir hafa ekki kunnað til verka. Þegar Thoreau fékk lánaða exi og fór út í skóginn þá vissi hann hvað hann væri að gera.“
Fyrst gefin út árið 1854.
Segir frá tveimur árum sem H.D. Thoreau lifði einföldu lífi í návígi við náttúruna, í kofa sem hann smíðaði sjálfur við Walden-vatn í Concorde-héraði í Massachusettsríki.
Hefur verið þýdd á fjölda tungumála.
Er nú komin út í fyrsta skipti í íslenskri þýðingu Elísabetar Gunnarsdóttur og Hildar Hákonardóttur, gefin út af Dimmu. Á milli kaflanna eru einnig teikningar eftir Hildi.
Einn meginþráðurinn í Walden er gagnrýni Thoreau á samfélag manna, það hugsunarleysi, hjarðhegðun og efnishyggju sem einkennir líf fólks, hvernig það telur sig nauðsynlega þurfa að strita dag eftir dag í andlausri vinnu og kaupa hluti sem það þarf ekki á að halda í raun og veru.
Það eru þó ekki síður innblásnar náttúrulýsingarnar sem gera Walden að því snilldarverki sem bókin er. „Náttúrulýsingar hans eru mjög nákvæmar og – innan gæsalappa – vísindalegar,“ segir Elísabet, en Thoreau var sjálfmenntaður í náttúrufræðinni. „Að öðrum þræði eru þetta mjög mystískar lýsingar, eiginlega trúarlegar. Hann lýsir því þegar hann situr í dyragættinni um morgun og svo líður bara dagurinn – það er einhver hugleiðsla eða trans sem hann lýsir þarna og lýsir mun oftar í dagbókum sínum.“ Víða á Vesturlöndum var náttúran að öðlast slíkan sess, en Elísabet bendir á að Jónas Hallgrímsson, sem var fæddur tíu árum á undan Thoreau, hafi einmitt verið menntaður náttúrufræðingur og á vissan hátt séð guðdóminn í náttúrunni.
Náttúrusýn Thoreau var að einhverju leyti í andstöðu við hina hefðbundnu vestrænu, kristnu hugmynd að manneskjan væri ólík og æðri umhverfi sínu, kóróna sköpunarverksins sem er aðskilin náttúrunni og getur svo notfært sér hana að vild. Thoreau sér hliðstæður í náttúrufyrirbærum og eigin sálarlífi – manneskjan er hluti af náttúrunni, og hin æðri lög sem búa í náttúrunni búa einnig innra með okkur sjálfum.
„Henry skrifar aldrei það sem við myndum kalla heimspekilegan texta þar sem hann setur út kenningar sínar um náttúruna, en það sem hefur haft áhrif á eftirmenn hans, komandi kynslóðir og kannski sérstaklega í dag, er þessi áhersla á að maðurinn sé hluti náttúrunnar og hann skilji sjálfan sig betur ef hann skynji þetta. Þetta hefur til dæmis haft áhrif á nútímanáttúruverndarsinna frá því upp úr miðri síðustu öld, með Rachel Carson sem skrifaði Raddir vorsins þagna og þeim sem á eftir henni komu.“
Í bókinni horfir Thoreau til frumbyggja Ameríku og dáist að þeim sem lifa í tengslum í við náttúruna, án þess þó að snúast gegn siðmenningunni: „Hann byggði sér þennan primitíva kofa úti í skógi en var alltaf með Hómer á náttborðinu, og las hann á grísku,“ segir Elísabet.
Hann fjallar einnig um og gagnrýnir tækninýjungar sem voru farnar að hafa áhrif á líf og tilveru íbúa í Concorde á þeim tíma sem bókin er skrifuð – lestin og ritsíminn. Umkvartanir hans gætu að vissu leyti hljómað eins og hjákátleg íhaldssemi og tæknihræðsla, en hann virðist fyrst og fremst vantrúaður á þá hugmynd að tæknin sé óhjákvæmilega gagnleg – kannski þurfi maðurinn fyrst að átta sig á því hvað hann þarf sjálfur í raun og veru áður en hann getur skilið hvort tæknin sé gagnleg. „Okkur liggur mikið á að koma upp ritsíma frá Maine til Texas, en verið gæti að Maine og Texas hefðu ekkert mikilvægt að segja hvort öðru,“ veltir hann fyrir sér.
„Ef þú tækir út orðin lest og sími og settir inn tölva og snjallsími þá væri þetta óskaplega líkt mörgu því sem er skrifað nútildags, allt þetta tal um að fólk líti ekki upp úr símanum, gangi fyrir bíla af því að það er í símanum og svo framvegis, þetta yfirflæðandi upplýsingaflóð og hvernig við látum þessa tækni stjórna lífi okkur. Mér finnst hann vera að tala um akkúrat þetta sama. Ég held að það sé einmitt út af svona hliðstæðum sem hann er svona áhrifamikill nú til dags,“ segir Elísabet.
Walden skiptist upp í 18 kafla og fylgja þeir eftir árstíðunum fjórum – árunum tveimur er þannig þjappað í eitt. Bókin er fallega skrifuð en getur verið nokkuð erfið aflestrar, setningar Thoreau eru oft langar, háfleygar og uppfullar af vísunum auk þess sem nöfn hinna amerísku dýra og planta eru íslenskum lesenda oft ókunn.
Hildur segir að þótt þýðingin hafi verið mörg ár í vinnslu hafi það ekki verið sérstaklega flókið eða erfitt að skilja textann. Hún segist sjálf hafa verið eins og snjóplógur framan á lest í þýðingarstarfinu. „Ég göslaðist áfram og frumþýddi, lét Elísabetu svo fá einn og einn kafla, og hún fór yfir og snurfusaði, fann réttu orðin og vísanir. Hún var mjög trú textanum, án hennar hefði ég örugglega bara bullað eitthvað. Hún lagði líka mikla áherslu á að við fyndum rétt dýra- og plöntunöfn á íslensku – þau voru til þó að fæst þessara dýra séu til á Íslandi. Þetta gæðir bókina vissri fegurð, held ég. Það var aðeins einu sinni sem að það lá við að okkur yrði sundurorða, það var út af „stiklaranum“ – það er fluga sem gengur á vatni. Ég hafði heyrt þetta orð fyrir mörgum árum en hún vildi setja eitthvað annað nafn á þessa flugu – þá sló ég í borðið.“
Walden er að vissu leyti óvenjuleg bók, persónuleg frásögn sem er stundum heimspekileg og stundum náttúruvísindaleg, æviminning og ljóðræn sjálfshjálparbók.
„Thoreau dreymdi um að verða ljóðskáld, og reyndi að yrkja, en hafði greinilega ekki þær tilteknu gáfur sem þarf til að verða stórt ljóðskáld. Ég held hins vegar að hann hafi fæðst með ákveðna næmni til að heyra og skynja náttúruna – gáfur hans voru sérstakar. Hann þurfti að koma þessari kennd í prósaljóð um náttúruna,“ segir Hildur.
„Hann reynir ekki að skálda þennan prósatexta sinn, en hann reynir að draga ályktanir sem eru hálf-heimspekilegar og hálf-kímilegar. Gallinn á honum er náttúrlega sá að hann er svolítill hrokagikkur og er stundum að hæðast að öðru fólki. Ég get jafnvel orðið svolítið reið út í hann – hann er ekkert mjög kurteis. Þetta eru stundum svolitlir sleggjudómar, en hann afsakar sig samt í byrjun bókarinnar, segir, svona er ég bara. Hann tekur sér þetta frelsi að gera vitleysur.“
