Eva María Jónsdóttir hafði átt afar farsælan feril sem dagskrárgerðarmaður á RÚV þegar hún ákvað að söðla um og fara í bókmenntanám í Háskóla Íslands sem leiddi hana síðan inn í heim miðalda. Hún lauk meistaraprófi í miðaldafræðum frá Háskóla Íslands fyrir ári og starfar nú sem vef- og kynningarstjóri Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, auk þess sem hún sinnir fræðunum eftir mætti. Kolbrún Bergþórsdóttir hitti Evu Maríu og spurði hana meðal annars um fræðin, íslenskuna, fjölskyldulífið og trúna.
„Ég hætti á RÚV sumarið 2010. Þá var von á fjórðu dótturinni í heiminn og ég var búin að ákveða að fara í nám í miðaldafræðum meðfram barnauppeldi,“ segir Eva María. „Það var ekki erfið ákvörðun að hætta. Ég var komin í nýtt samband og mér fannst ég bera ábyrgð stórri fjölskyldu því á þessum tíma voru fjögur börn að koma nokkurn veginn ný inn í líf mitt; barn okkar Sigurpáls mannsins míns og þrjú börn sem ég þekkti ekki vel sem voru börnin hans og því stjúpbörn mín.
Vinna í sjónvarpi gerir kröfur til þess að maður vinni á alls konar tímum sem eru ekki endilega fjölskylduvænir. Það hentaði mér ekki lengur. Ég var líka búin að fá að gera nokkurn veginn allt sem stofnunin bauð upp á, á þeim tíma. Mig langaði til að vinna eftir langtímaplani og það er ekki gert í sjónvarpi hér, nema helst í leiknu efni sem var ekki mín deild. En menn sjá augljóslega hvað hægt er að ná fram miklum gæðum ef gerð eru plön til margra ára eins og raunin er með Fanga, sem þjóðin sameinaðist yfir undanfarnar vikur. Í almennri dagskrárgerð er hinsvegar yfirleitt unnið frá degi til dags, eða maður er með vikulegan þátt, en mig langaði helst að setja mér langtímamarkmið og vinna eftir því. Langtímamarkmið mitt var því að klára nám. Næsta langtímamarkmið er svo að upplifa að flytja inn í hús íslenskunnar á Melunum.“
Skipti hégómaþátturinn engu máli, ef ég má orða það svo? Þú varst landsþekkt og mjög sýnileg í sjónvarpi.
„Hégómaþátturinn í fjölmiðlum er auðvitað nokkuð sem ekki þýðir að afneita, en hann finnst ekki bara hjá fjölmiðlafólki heldur alls staðar í mannlífinu. Síðan er fólk misjafnlega duglegt að berjast við hégómann og er jafnvel algjörlega ómeðvitað um að þess þurfi. Mér finnst ég hafa meðvitað barist við hégómann. Maður finnur hégómann blossa upp í sér öðru hverju og hvernig ætlar maður að taka á því? Ætlar maður að leyfa honum að stækka og jafnvel taka yfir líf manns eða ætlar maður að viðurkenna kenndina og kveðja hana svo? Ég leyfi hégómabylgjunum að skella á mér og held svo áfram að vinna.“
Meistararitgerð þín í miðaldafræði fjallaði um þrjár gerðir rímna í Grettis sögu. Ertu mjög forn í eðli þínu?
„Sennilega er ég heldur forn í mér. Þegar ég byrjaði í sjónvarpinu varð sérsvið mitt fljótlega að tala við gamalt fólk, það voru mínar ær og kýr. Ég hitti gamla karla sem voru að selja harðfisk í bílskúr og fór á elliheimili og spurði fólk hvort það kynni eitthvert slangur. Það hélt það nú: „Sigló“ og „strætó“. En að fjalla um þrjár gerðir rímna af Gretti er í raun frekar nútímalegt fyrir þann sem er í miðaldafræðum, því yngstu rímurnar, og þær viðamestu, voru ortar á 19. öld.“
*Talandi um gamalt fólk, er það rétt sem ég hef heyrt að þú hafir tíðkað það að heimsækja gamalt fólk í frístundum þínum?
„Já, en það hefur dregið úr því eftir því sem fjölskylda mín stækkaði. Þetta byrjaði þannig að ef ég tók viðtöl við gamalt fólk sem ég náði góðu sambandi við þá fór ég hiklaust í heimsókn seinna og spjallaði við það. Gamalt fólk hefur tíma til að spjalla. Og það er eftirsóknarvert að lenda á spjalli við þann sem hefur reynt margt. Ég eignaðist þannig nokkuð marga góða vini sem urðu mér hjartfólgnir en eru því miður allir dánir. Síðasti aldni vinur minn kvaddi á síðasta ári.“
Þegar þú varst krakki, varstu þá hrifin af öllu gömlu?
„Nei, sem betur fer hefur maður ekki sama smekk frá fæðingu og þar til maður gefur upp öndina. Þegar ég var ung fannst mér gömlu hverfin í Reykjavík hræðileg, ég gat ekki hugsað mér neitt verra en að búa í gömlu húsi og ég var hrædd við sumt gamalt fólk. Maður eldist upp úr hlutum og hjá mér varð algjör kúvending þegar ég varð tólf ára. Á þeim tíma stundaði ég að klæða mig í föt eins og árið væri 1926 og gerði nokkuð lengi. Þegar ég fór til dæmis að heimsækja vinkonu mína uppi í sveit hjá afa hennar klæddi ég mig í svartan kjól, nælonsokkabuxur og hælaskó, var með hanska og hatt með neti. Þannig sat ég í rútunni á leið upp í Borgarfjörð. Svo tók vinkonan á móti mér, saklaust barn í Henson-galla, ljúf og kát.“
Hvenær heillaðistu fyrst af miðaldabókmenntum?
„Þegar ég fór í Háskólann hafði ég áhuga á eiginlega öllu. Ég var jafnvel að hugsa um að fara í eðlisfræði en örlögin höguðu því þannig að ég var ekki nógu vel upplögð fyrir eðlisfræði daginn sem ég mætti fyrst í Háskólann og fór í bókmenntafræði. Fyrsti kennari minn þar var Helga Kress sem reyndist góður en kröfuharður kennari. Hjá henni fór ég að vinna verkefni um miðaldabókmenntir og heillaðist smátt og smátt af þeim heimi. Annar kennari ýtti einnig undir þennan áhuga og það var Matthías Viðar Sæmundsson heitinn sem kenndi hrollvekjur og í gegnum það námskeið fór ég að leita að hrollvekjandi frásögnum í miðaldabókmenntum.
Þarna fannst mér svo margt hægt að skoða. Mér fannst líka umhugsunarvert, eins og okkur hlýtur öllum að þykja, af hverju við sækjum svona mikið í óhugnaðinn. Það er eins og við þurfum á honum að halda. En það er margt annað en óhugnaður sem er spennandi í miðaldabókmenntum, eins og aldarfarið og hugmyndir fólks um hlutverk kynjanna.“
Nýútkomið er pistlasafnið Konan kemur við sögu, sem Árnastofnun gefur út, en þar fjalla fyrrverandi og núverandi starfsmenn stofnunarinnar um konur og kvennamenningu í aldanna rás. Eva María er höfundur greinarinnar Konan sem vildi mæla máli sínu og fjallar þar um Yngveldi fagurkinn í Svarfdæla sögu en meðferðin á þeirri konu er vægast sagt skelfileg.
„Þetta er óhugnanleg frásögn sem er furðu lítið haldið á lofti, kannski vegna þess hversu skelfileg hún er,“ segir Eva María. „Meðferðin á Yngveldi er einstök vegna þess að hefnd karlanna er tekin út á henni en ekki karli eins og vaninn var. Í sögunni er Yngveldur ekki drepin heldur brotin markvisst niður og á endanum er hún látin gufa upp úr sögunni eftir að aðrar persónur hafa hafnað henni. Þarna er fjallað um tabú því fyrst er Yngveldur látin horfa á syni sína drepna og síðan er hún seld mansali til útlanda, ekki bara einu sinni heldur tvisvar. Núna er ég að horfa á sjónvarpsseríurnar Game of Thrones og óhugnaðurinn í Svarfdælu er á pari við mesta óhugnaðinn þar. Þessar birtingarmyndir ofbeldis í listum og afþreyingu fá mann til að hugsa um ofbeldið sem enn viðgengst í mannfélaginu.
Ég hef ákveðið að taka þátt í að berjast gegn ofbeldi hvar sem því verður við komið. Þess vegna vinn ég með UN Women og reyni að vekja athygli á því að fólk þarf að byrja á taka afstöðu gegn öllu ofbeldi ef við ætlum að minnka ofbeldið í heiminum.“
Eva María er að undirbúa upplestrarkvöld í Mengi við Óðinsgötu þann 15. febrúar þar sem ýmsir þeir sem greinar eiga í bókinni munu fjalla um margvísleg efni tengd konum í menningarsögunni. „Dagskráin byggir aðallega á stuttum fyrirlestrum. Þorsteinn frá Hamri slæst svo í hópinn með okkur því hann skrifaði fyrir margt löngu frásögn tengda ákveðnu örnefni sem örnefnafræðingur frá Árnastofnun hefur skoðað, en nálgun þeirra er ólík. Snorri Sigfús Birgisson hefur samið stutt tónverk sem er tengt frásögn Þorsteins og það verður flutt þetta kvöld. Við reynum að dansa á línunni á milli fræða og kvöldvöku,“ segir Eva María.
Hún segist vera afar ánægð á Árnastofnun. „Árnastofnun er lykilstofnun sem býr samt við það furðuverk að vera alltaf læst. Þarna eru handritin geymd og öryggisgæslan þarf að vera góð. Þeir sem þarna starfa rannsaka íslenska tungu og bókmenntir og vilja teygja sig út og kynna það sem þeir eru að rannsaka fyrir öllum þeim sem hafa áhuga. Mikið mun svo breytast þegar stofnunin fær nýtt húsnæði, þá verða ekki lengur læstar dyr heldur geta allir komið í heimsókn, farið á bókasafnið og skoðað handrit á sýningu og vonandi verður húsið fullt af íslenskunemum frá öllum heimshornum.“
Ætlarðu að halda áfram að skrifa meira um fornar bókmenntir jafnframt því að vera vef- og kynningarstjóri stofnunarinnar?
„Á fimm ára planinu er að ná að stunda rannsóknir meðfram vinnunni því það er svo margt sem þarf að gera aðgengilegt almenningi. Það er það sem fræðimenn gera, þeir taka þessa gömlu texta og gera þá þannig úr garði að það sé hægt að miðla innihaldinu til allra þeirra sem áhuga hafa og ekki síður inn í fræðasamfélagið. Það er svo spennandi hvernig þessir gömlu textar segja okkur ekki bara sögurnar heldur líka sögu tungumálsins, íslenskunnar. Miðaldafræðin var ný námsbraut við Háskóla Íslands þegar ég valdi mér framhaldsnám. Ef ég væri að velja mér nám í dag myndi ég setja nýjungagirnina til hliðar og fara í íslensku. Þá gæti ég rannsakað allt það sama og ég er að gera núna en hefði sterkari grunn í íslenskri tungu, málsögu og málfræði. Þegar ég skoða þessa gömlu texta okkar fer mikill tími í að staldra við orðin og velta fyrir sér alls konar hlutum, eins og hvort við notum orðið enn í dag, hvernig ritun þess hefur breyst, hvernig það beygist og svo framvegis.“
Hefurðu áhyggjur af hnignun íslenskunnar?
„Já. Mér finnst leiðinlegt að þurfa að viðurkenna það en ég hef áhyggjur af henni. Ég hef heyrt af því að börn séu farin að leika sér saman á ensku og það nístir mig. Ég þykist vita að á meðan notendaviðmót snjalltækja eru á ensku og börn eru með þau milli handanna stóran hluta dagsins þá sé íslenskan í hættu.
Það er svo margt merkilegt við íslenskuna, eins og það að við höfum aldrei þurft að þýða gömlu sögurnar okkar yfir á nútíma íslensku. Þetta er sama tungumálið. Þessu er öðruvísi farið til dæmis hjá Englendingum, þeir hafa fornensku, miðensku og nútímaensku og þýða þarf bæði frá fornensku og miðensku yfir á nútímaensku svo enskumælandi fólk dagsins í dag geti skilið textana. Það er magnað að við skulum hafa þessa sérstöðu að þurfa ekki að þýða fornmálið yfir á nútímaíslensku og við ættum að halda sem lengst í það. Þegar við þurfum að fara að þýða Íslendingasögurnar höfum við misst mikið. En við þurfum ekki að missa neitt ef við pössum okkar mál, notum það, rannsökum og miðlum áfram til komandi kynslóða.“
Það er aldrei ofsagt um mikilvægi lesturs fyrir börn. Hefur þú verið dugleg að lesa fyrir börnin þín?
„Ég var kannski kærulaus þegar ég var yngri þannig að um leið og börnin voru orðin átta ára hætti ég að lesa fyrir þau því þau voru orðin vel læs. Núna hugsa ég með mér að það hafi ekki verið nein ástæða til að hætta þessum upplestrum. Ég hefði átt að halda áfram að lesa fyrir þau langt fram á unglingsár.
Í dag er ég farin að leggja meiri áherslu á að lesa eldri texta fyrir yngstu krakkana. Ekki bara nýútkomnar barnabækur heldur bækur eins og Margt getur skemmtilegt skeð og Söguna af Hjalta litla eftir Stefán Jónsson og þar sér maður hversu mannskilningur Stefáns Jónssonar er magnaður. Tungumálið í þessum bókum er börnunum í rauninni býsna framandi og þau skilja það ekki alltaf hjálparlaust og fá ekki tilfinningu fyrir því nema maður lesi það fyrir þau og nenni að taka tíma í útskýringar.“
Eva María er gift Sigurpáli Scheving hjartalækni og samanlagt eru börn þeirra sjö talsins. Eva María segir ekki hafa verið erfitt að verða stjúpmóðir, þó erfitt sé að ganga inn í hlutverk sem tiltölulega lítið sé fjallað um, nema í gömlum ævintýrum um vondar stjúpur. „Ég fagnaði því strax í byrjun. Þegar á líður finnur maður að þetta er mikil vinna, fyrir mig sem á mín börn og Sigurpál sem á sín börn og svo eigum við eitt saman. Við erum ekki eins. Maðurinn minn kemur úr öðru umhverfi en ég og hefur annað lag á sínum börnum en ég hef á mínum. Þetta krefst fundarhalda. Það þarf að ræða hlutina og ákveða sameiginleg gildi. Maður verður að hafa fyrir því að komast að samkomulagi og fylgja því. En maðurinn minn er mjög léttur og kátur í lund og það hjálpar til í þessum efnum. Hann tekur ekki öllu svona alvarlega eins og ég.
Fjölskyldulífið skiptir mig mjög miklu máli enda er það bæði gefandi og krefjandi. Ég er sennilega alltof meðvituð um að vera góð fyrirmynd. Elsta barnið er sautján ára og mér finnst það vera tilbúið til að takast á við lífið upp á eigin spýtur og það er ólýsanlega góð tilfinning. Ég get stutt þessa manneskju áfram en ég hef í raun lokið mínu uppeldishlutverki og segi bara: Takk Guð fyrir að tekist hafi að koma einu barni til manns! Þá eru bara sex börn eftir.“
Nokkur fjölmiðlaumfjöllun varð þegar Eva María skildi við fyrri mann sinn Óskar Jónasson kvikmyndagerðarmann. Hún er spurð hvort henni hafi fundist sú umfjöllun erfið. „Það er ekki erfið tilhugsun að fjölmiðlar sinni sínu hlutverki á meðan sýnd er kurteisi og þess gætt að bera virðingu fyrir einkalífi fólks,“ segir hún. „Skilnaður er erfiður og það er einkamál hvers og eins hvernig glímt er við þá erfiðleika og þá getur verið óþægilegt ef fjölmiðlar vilja setja sig inn í þá glímu. En þar sem um helmingur þeirra sem gifta sig ganga í gegnum skilnað er eðlilegt að fólk segi frá reynslu sinni ef það heldur að það sé til einhvers gagns. Fólk er sem betur fer farið að sjá ljósið í því að tala um margs konar erfiðleika sem áður var þagað um.
Þó að ég hafi talað um skilnað sem erfiðleika, get ég líka litið á hann sem mikinn skóla. Ég var ekki feimin við að segja frá því að ég þáði mikla hjálp frá presti, sálfræðingi og sálgreini. Ég fór meira að segja á námskeið til útlanda. Ég gerði allt sem ég mögulega gat til að komast heil í gegnum þessar miklu breytingar. Það gerði líka fyrrverandi eiginmaður minn, og bæði höfum við fengið spurningar úr öllum áttum um hvað reyndist best og svo framvegis. Ég held að flestir þurfi mikla hjálp þegar gengið er í gegnum skilnað.“
Af hverju skilduð þið Óskar?
„Undir lokin vorum við ekki saman af því að okkur langaði til að vera saman, heldur af skyldurækni, því að við áttum saman börn og heimili. Það var ekki nógu mikil ástæða til að vera áfram saman. Maður finnur að maður stöðvast í þroska ef maður lendir í þeirri þröngu stöðu.“
Hver heldur þú að sé lykillinn að farsælu hjónabandi?
„Ég hef hugsað mikið um það en veit það sennilega ekki betur en næsti maður. En mín reynsla kenndi mér að það er mikilvægt að vera ekki hrokafullur og segja: Ég er í svo góðu hjónabandi að ekkert fær unnið á því. Ég held að þessi uppfinning mannsins, hjónabönd, séu yfir höfuð erfið og krefjist vinnu.“
Þú segist hafa leitað til prests varðandi þinn skilnað, ertu trúuð?
„Ég er trúuð í dag, en missti trúna um skeið og um leið samband við kirkjuna. Þegar kirkjan lét vinna sannleiksskýrsluna í sambandi við opinberar ásakanir á hendur fyrrverandi biskupi þá fannst mér hún hafa gert rétt. Ég hafði ekki viljað skíra börnin mín til kirkju sem kláraði ekki slík mál. En þegar sannleiksskýrslan var opinberuð ákvað ég að láta það eftir elstu dætrunum að fá að skírast í kirkju. Þær voru því skírðar allar fjórar á einum og sama degi. Þær voru á aldrinum eins árs til ellefu ára.
Mín trú er ekkert sérstaklega bókstafleg. Hún byggir á þeirri tilfinningu að til séu kraftar í heiminum. Fyrir mér er það alveg næg sönnun að maður getur komið inn í herbergi og liðið illa án þess að vita af hverju og komið inn í annað herbergi og fundist maður strax vera velkominn og liðið vel þar. Maður getur samt ekki endilega sett fingurinn á það hvers vegna maður upplifir ýmist vellíðan eða vanlíðan í návist ákveðins fólks eða á ákveðnum stöðum. Það finna allir fyrir ósýnilegum kröftum.
Ég trúi á kraftinn í ástinni og kraftinn í náungakærleiknum. Ég trúi því að þann kraft sé manni skylt að næra.“
